Basa Sangsekerta: Béda antara owahan

'''Basa Sangsekerta''' utawa '''basa Sangsekarta''' (''saṃskṛtam'' <!--[sə̃skɹ̩t̪əm]-->, asliné संस्कृता वाक् saṃskṛtā vāk, "basa rinengga") iku [[basa]] [[basa Indo-Éropah|Indo-Éropah]] sing lawas dhéwé lan isih disinaoni. Sejarahé kalebu sing dawa dhéwé, tèks paling tuwa ing basa iki, ''[[Rgwéda]]'' dianggit ing watara taun 1500 SM.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/268173/Hittite-language Encyclopaedia Britannica, diaksès tanggal 9 April 2011]</ref> Basa Indo-Éropah liyané sing bisa nandhingi 'umuré' basa iki saka rumpunkulawarga basa Indo-Éropah namung [[basa Hitit]].<ref>Dokumèn ing basa Hitit luwih tuwa tinimbang tèks basa Sangskerta sing tuwa dhéwé: [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/268173/Hittite-language ''Encyclopaedia Britannica'' diakses tanggal 9 April 2011]</ref> Basa Sangsekerta iku basa suci utama agama Hindhu lan Buda.<ref>basa suci liya agama Buda iku [[basa Pali]].[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/439818/Pali-language ''Encyclopaedia Britannica'']</ref> Saiki basa iki kalebu salah siji saka 22 basa resmi ing India. Banjur ing nagara bagéyanpraja [[Uttarakhand]].

Tembung Sangsekerta, ing basa Sangsekerta ''Saṃskrtabhāsa'' tegesé basa sing sampurna. Tembung kriya sifatsipat ''sáṃskṛta-'' bisa dipertal minangka "rinoncé, ginawé, dibentuk sacara jangkep, alus, apik, éndah". Tembung iki turunan saka tembung ''wod'' ''saṃ-skar-'' "ndokok bareng, ngripta, nyepakaké, nyiapaké, nyedyakaké" <ref>"to put together, compose, arrange, prepare", miturut Monier-Williams (1899:1120)</ref> kamangka ''saṃ-'' tegesé "bareng, padha" (kaya ing basa Jawa ''sami'') lan ''(s)kar-'' "makarya, nggawé".

Tembung iki sacara umum tegesé "digawé rampung, paripurna, bubar" lan bisa ditemokaké ing [[Rgwéda]]. Banjur ing [[basa Wéda]] minangka tembung aran nétral ''saṃskṛtám'', iku tegesé uga "préparasi, papan sing disiapaké" lan dadi "papan ritus sing katutup, papan korbankurban".

Minangka tembung kanggo "basa agung" utawa "basa rinengga", tembung sifaté namung muncul ing basa Sangsekerta Wiracarita lan Klasik, kayatakaya ta ing [[Manusmrti]] lan ''[[Mahabharata]]''. Basa sing dirujuk minangka ''saṃskṛta'' utawa "basa budaya" tegesé mesthi basa "suci" lan "adiluhung" lan namung ditrapaké kanggo kaperlon agama lan diskusi ngèlmiah ing India Kuna.

basa Sangsekerta iku anggota saka sub-rumpun [[Indo-Iran]] saka rumpunkulawarga basa [[Indo-Éropah]]. Kerabate sing cedhak dhéwé iku basa-basa [[Iran]]: basa [[Pèrsi]] Kuna lan basa ''Avesta''. SajroningSajeroning rumpunkulawarga basa [[Indo-Éropah]] sing luwih amba, basa Sangsekerta raket karo [[basa Satem|basa-basa Satem]], utamanémligi basa [[Slavik]], [[Baltik]] saha [[Yunani]].

basa Sangsekerta kaya déné sing direkam déning Panini, iku tumuwuh saka basa Wéda. Wiwitané basa Wéda iku ing watara taun 1500-1200 SM. Basa Wéda iku basa sing kanggo nganggit Rgwéda. Para ngèlmuwan biasanébiyasané mbédakaké basa Wéda saka basa Sangskerta Klasik utawa "basa Panini". Loro-loroné dianggep dialèkdhialèk sing séjé. SenadyanSanadyan lorone mèmper, nanging ana sawetara prabédané ngenani [[fonologi]], [[kosakata]], [[paramasastra]] lan [[sintaksis]].

Kanggo mèh 2000 taun, ana sawijining tlatah kabudayan tunggal ing Asia Kidul, Tengah, Kidul Wétan lan uga Asia Wétan sing nampa pangaribawané basa Sangsekerta.<ref name="Pollock 2001 393">Pollock (2001:393)</ref> Korpus basa Sangsekerta Pasca-Wéda sing gedhé utamanémligi bisa ditemokaké ing wiracarita misuwur Hindhu; ''[[Ramayana]]'' lan ''[[Mahabharata]]''. SenadyanSanadyan mangkono, ing pustaka-pustaka iki uga ana wangun-wangun basa sing séjé saka paramasastrané Panini. Nanging iki dudu déné unsur-unsur pra-Panini. Wangun-wangun iku bisa diarani "inovasi" utawa prabawa saka [[basa Prakreta]].<ref>Oberlies (2003:xxvii-xxix)</ref>

Ana sawetara studi sosiolinguistik perkara basa Sangsekerta lisanlésan sing mènèhi kesan manawa basa iki olèhé dienggo sacara lisanlésan iku cupet lan panuwuhané wis mandeg jaman biyèn.<ref>Hock, H. "Language death phenomena in Sanskrit: Grammatical evidence for attrition in contemporary spoken Sanskrit" in Studies in the Linguistic Sciences v.13 no.2 1983 Dept. of Linguistics, University of Illinois at Urbana-Champaign Dept. of Linguistics</ref>

basa Sangsekerta ing kala mbiyèn digunakaké kanggo nulis sadurungé [[basa Jawa]] dienggo. Mula saiki akèh banget tetembungan saka basa Sangsekerta sing kalebu ing kosakata dhasar basa Jawa. Tetembungané iki kaya ta: ''utawa'', ''jala'', ''yuswa'', ''kunci'', ''griya'', ''sirah'' lan sabanjuré.<ref>Poerwadarminta (1953:3)</ref> Ing basa Jawa Kuna, tetembungan Sangsekerta luwih akèh manèh, miturut Profésor [[Piet Zoetmulder]], kurang luwih separosaparo saka 25.500 èntri ing bausastra Jawa Kunané, iku asalé saka basa Sangsekerta.<ref>Zoetmulder (1995:xiv)</ref>

Miturut Haryati Soebadio, vokal ing basa Sangsekerta diucapaké mèmper ing [[basa Indonésia]].<ref name="Haryati 1983-2"/> Sing kudu digatèkaké iku vokal-vokal dawa ā, ī lan ū sing kudu didawakaké pocapané mawa tutuk sing luwih kabuka sithik.<ref name="Haryati 1983-2"/> Banjur ṛ lan ḷ diucapaké ''er'' lan ''el'', kaya ing tembung [[basa Indonésia|Indonésia]] ''b'''er'''main'' lan ''p'''el'''bagai''.<ref name="Haryati 1983-2"/> Ing tradisi Jawa ''ṛ'' biasanébiyasané dianggep dadi ''re''.<ref>Zoetmulder (1995:xviii-xix)</ref> Miturut Monier-Williams, ''ṛ'' ([[aksara Dewanagari|Déwanagari]] {{Unicode|ऋ}}) diucapaké kaya ing tembung Inggris ''mer'''ri'''ly''.<ref name = "MM36"/> Kamangka ''ṝ'' (Déwanagari {{Unicode|ॠ}}) pocapané mèmper tembung Inggris ''ma'''ri'''ne''.<ref name = "MM36"/> Banjur ''ḷ'' (Déwanagari {{Unicode|ऌ}}) miturut Monier-Williams kudu diucapaké kaya ''reve'''lry'''''.<ref name = "MM36"/> MenawaManawa ''ḹ'' (Déwanagari {{Unicode|ॡ}}) pocapané mèmper sadurungé iki nanging didawakaké uniné.<ref name = "MM36"/>

Pocapan konsonan Sangsekerta ora béda karo basa Jawa, utamanémligi konsonan rétroflèks {{Unicode|ṭ}} ({{IPA|[ʈ]}}) lan {{Unicode|ḍ}} ({{IPA|[ɖ]}}).<ref name="Haryati 1983-2">Haryati (1983:2)</ref> Sing kudu digatèkaké ya iku manawa aspira h ing konsonan kh, gh lan sapanjuré kudu diunèkaké.<ref name="Haryati 1983-2"/> Banjur vokal nasal {{Unicode|ṅ}} lan {{Unicode|ṃ}} (''anusvāra'') pocapané mèmper 'ng'.<ref name="Haryati 1983-2"/>

Mula-mulané basa Sangsekerta iku ora ditulis nanging namung diapalaké waé sacara lisanlésan. Tèks katulis kapisan ing rumpunkulawarga basa Indo-Arya malah dudu basa Sangsekerta nanging basa Prakreta sing bisa dianggep minangka turunane basa Sangsekerta. Nalika iki kalaksanan, pilihan aksarane gumantung saka aksara sing dienggo déning juru tulisé. Meh kabèh jinis aksara saka Asia Kidul natenaté dienggo nulisake basa Sangsekerta. Ing India, aksara Dewanagari saya akèh dienggo nulisake basa Sangsekerta wiwit abad kaping 19. Bangsa Éropah nganggo aksara Dewanagari lan Latin kanggo nyithak basa Sangsekerta.

Tulisan paling tuwa ing India sing dienggo basa Indo-Arya iku diarani [[aksara Brahmi]]. Tulisan iki sing kapisan dienggo nulisake basa Sangsekerta ing abad 1 SM.<ref name="salomon">Salomon (1998), p. 86</ref> Nalika basa Sangsekerta ditulisaké, utamanémligi basa kanggo nulis tèks-tèks administrasi, susastra utawa ngèlmiah. Tèks-tèks suci namung dilestarèkaké sacara lisanlésan lan nalika ditulis namung sacara "gelem ora-ora" (miturut salah sawijining komentator) lan nalika ditulis uga wis kalebu jaman mutakir.

Banjur suwesuwé-suwesuwé aksara Brahmi iki dadi tulisan sing séjé-séjé lan akèh ing antarané sing dienggo nulisaké basa Sangsekerta. Kira-kira sajaman karo aksara Brahmi, aksara Kharosthi dienggo ing tlatah lor kulon India. Banjur ing watara abad kaping 4 nganti abad kaping 8 Masehi, aksara Gupta minangka turunané aksara Brahmi dadi umum dienggo. Saka abad kaping 8 Masehi, aksara Gupta nurunaké aksara Sarada. Aksara Sarada banjur diganti déning aksara Déwanagari wiwit abad kaping 11 nganti 12 mawa tahap-tahap antara kayatakaya ta aksara Siddham. Ing India sisih wétan, aksara Bengali lan sawisé iku aksara Oriya dienggo. Banjur ing India sisih kidul, papané basa-basa Drawida dipituturakédicaturaké, [[aksara Pallawa]] lan turunané akèh dienggo nulisaké. Aksara Pallawa iki uga sing bakal nurunake kabèh aksara Nuswantara.

Minangka sawijining basa Indo-Éropah, basa Sangsekerta iku kagolong basa flèksi mèmper [[basa Latin]] utawa [[basa Jerman]]. Nanging béda karo basa Latin, morfologiné luwih amba. Akèh fungsi-fungsi sajroningsajeroning ukara dituduhaké mawa sufiks utawa imbuhan akir (contoné panggonan, arah, asal, pasif, kapénginan, larangan lan sapanjuré). Amerga basa Sangskerta iku kagolong basa flèksi, mula urutan tetembungan sajroningsajeroning ukara bisa bébas.<ref>{{citation | last=Staal|first=J.F.|authorlink=Frits Staal | title=Word Order in Sanskrit and Universal Grammar | url=http://books.google.com/?id=VqihQhNkqu4C&pg=PA28&lpg=PA28&dq=free+order | publisher=Springer Science & Business | isbn=9789027705495 | year=1967}}</ref> SenadyanSanadyan mengkonomangkono urutan sing lumrah ya iku urutan [[SOV (linguistik)|SOV]].<ref>{{citation | last=Gillon|first=B.S | date= March 25, 1996 | journal=Indian linguistics | issn=0378-0759 |volume=57 | title=Word order in Classical Sanskrit | url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=2875140 |issue=1–4 | pages=1 }}</ref>

basa Sangsekerta minangka basa flèksi, nrapaké déklinasi marang tembung aran, tembung sifatsipat, tembung ganti lan tembung sifatsipat-pronominal. Déklinasi dilakokake miturut:

Kanggo nandhani status saben tembung sajroningsajeroning ukara, mula kasus dipigunakaké, kasus iki ditandhani mawa imbuhan ing pungkasané tembung.<ref>Haryati Soebadio (1983:9)</ref>

basa Sangsekerta mbédakaké telung werna tembung kriya sing biasabiyasa diarani aktif, médial lan pasif.<ref name="Haryati 1983-33">Haryati Soebadio (1983:33)</ref><ref>Gonda (1966:43)</ref> Istilah ing basa Sangsekerta dhéwé kanggo aktif iku ''parasmaipadam'' lan kanggo médial ''ātmanepadam''.<ref name="Haryati 1983-33"/> ''Paraismapadam'' iku dienggo kanggo wong liya utawa '[[tembung kriya transitif|transitif]]' kamangka ''ātmanepadam'' iku dienggo awaké dhéwé utawa réflèksif.<ref name="Haryati 1983-33"/>

Kompositum utawa tembung-tembung camboran ing basa Sangsekerta akèh banget ditrapaké, utamanémligi sing magepokan karo tembung aran.<ref name = "Haryati 1983-87">Haryati Soebadio (1983:87)</ref> Ing basa Wéda tembung-tembung camboran iki isih prasaja.<ref name = "Haryati 1983-87"/> Nanging sawisé iku utamanémligi para pujangga ''Kāvya'' olèhé nganggo dadi saya ndadra lan tetembungan kaya mengkéné iki bisa dawa banget kasilé.<ref name = "Haryati 1983-87"/> Sacara nomimal tembung majemuk iku wanguné sacara morfologis sajatiné padha waé, mesthi kabangun saka rong tembung aran.<ref name="Gonda 1966-81">Gonda (1966:81)</ref> Nanging rong tembung aran iki bisa dadi bagéyanpérangan saka kompositum liyané.<ref name="Gonda 1966-81"/> Saben tembung aran (utawa tembung sipat) ing wujud dhasaré karo unsur pungkasan waé sing didéklinasi miturut kasusé.<ref name = "Haryati 1983-87"/> Miturut Gonda ana lima wangun kompositum, ya iku ''Dvandva'', ''Avyayībhāva'', ''Tatpuruṣa'', ''Karmadhāraya'' lan ''Bahuvrīhi''.<ref>Gonda (1966:82-84)</ref>. Saliyané iku isih ana ''Dvigu''.<ref name = "Monier 504">Monier-Williams (1899:504)</ref>

Tembung camboran tipejinis ''dvandva'' iku biasanébiyasané kawujud saka rong unsur tembung aran lan bisa dipertal mawa tembung 'lan'.<ref name ="Gonda 1966-82">Gonda (1966:82)</ref> Tuladhané ''hastyaśvau'' "gajah lan jaran" saha ''sukhaduḥkam'' "suka lan duka, seneng lan sangsara".<ref name ="Gonda 1966-82"/>

Tembung camboran iki biasanébiyasané gabungan antara tembung aran lan tembung kriya.