Basa Sangsekerta: Béda antara owahan

'''Basa Sangsekerta''' utawa '''basa Sangsekarta''' (''saṃskṛtam'' <!--[sə̃skɹ̩t̪əm]-->, asliné संस्कृता वाक् saṃskṛtā vāk, "basa rinengga") iku [[basa]] [[basa Indo-Éropah|Indo-Éropah]] singkang lawas dhéwé lan isih disinaoni. Sejarahé kalebu singkang dawa dhéwé, tèks tuwa dhéwé ing basa iki, ''[[Rgwéda]]'' dianggit ing watara taun 1500 SM.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/268173/Hittite-language Encyclopaedia Britannica, diaksès tanggal 9 April 2011]</ref> Basa Indo-Éropah liyané singkang bisa nandhingi 'umuré' basa iki saka kulawarga basa Indo-Éropah namung [[basa Hitit]].<ref>Dokumèn ing basa Hitit luwih tuwa tinimbang tèks basa Sangskerta singkang tuwa dhéwé: [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/268173/Hittite-language ''Encyclopaedia Britannica'' diakses tanggal 9 April 2011]</ref> Basa Sangsekerta iku basa suci utama agama Hindhu lan Buda.<ref>basa suci liya agama Buda iku [[basa Pali]].[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/439818/Pali-language ''Encyclopaedia Britannica'']</ref> Saiki basa iki kalebu salah siji saka 22 basa resmi ing India. Banjur ing praja [[Uttarakhand]].

basa Sangsekerta Klasik iku basa singkang wis dibakokaké déning [[Panini|Pāṇini]], ing layang paramasastrané ing watara [[abad kaping 4 SM]]. Posisi basa iki ing anak bawana [[India]] lan [[Asia Kidul]] Wétan mèmper karo posisi [[basa Latin]] lan [[basa Yunani|Yunani]] ing [[Éropah]] minangka basa Klasik. Basa Sangsekerta ndarbèni pangaribawa singkang gedhé marang sapérangan gedhé basa ing anak bawana [[India]] lan uga ing [[Asia Kidul Wétan]].

basa Sangsekerta saka mangsa pra-klasik diarani basa Sangsekerta Wéda. Basa iki singkang dienggo ngripta ''[[Rgwéda]]'' lan mbokmanawa wis dienggo wiwit taun 1500 SM.

Tembung Sangsekerta, ing basa Sangsekerta ''Saṃskrtabhāsa'' tegesé basa singkang sampurna. Tembung kriya sipat ''sáṃskṛta-'' bisa dipertal minangka "rinoncé, ginawé, diwangun kanthi jangkep, alus, apik, éndah". Tembung iki turunan saka tembung ''wod'' ''saṃ-skar-'' "ndokok bareng, ngripta, nyepakaké, nyiapaké, nyedyakaké" <ref>"to put together, compose, arrange, prepare", miturut Monier-Williams (1899:1120)</ref> kamangka ''saṃ-'' tegesé "bareng, padha" (kaya ing basa Jawa ''sami'') lan ''(s)kar-'' "makarya, nggawé".

Tembung iki kanthi umum tegesé "digawé rampung, paripurna, bubar" lan bisa tinemu ing [[Rgwéda]]. Banjur ing [[basa Wéda]] minangka tembung aran nétral ''saṃskṛtám'', iku tegesé uga "préparasi, papan singkang disiapaké" lan dadi "papan ritus singkang katutup, papan kurban".

Minangka tembung kanggo "basa agung" utawa "basa rinengga", tembung sifaté namung muncul ing basa Sangsekerta Wiracarita lan Klasik, kaya ta ing [[Manusmrti]] lan ''[[Mahabharata]]''. Basa singkang dirujuk minangka ''saṃskṛta'' utawa "basa budaya" tegesé mesthi basa "suci" lan "adiluhung" lan namung ditrapaké kanggo kaperlon agama lan diskusi ngèlmiah ing India Kuna.

Karepé, tandhingané [[basa Prakerta|basa prākṛta-]], utawa basané wong cilik singkang ora tau sinau.

basa Sangsekerta iku anggota saka sub-rumpun [[Indo-Iran]] saka kulawarga basa [[Indo-Éropah]]. Kerabate singkang cedhak dhéwé iku basa-basa [[Iran]]: basa [[Pèrsi]] Kuna lan basa ''Avesta''. Sajeroning kulawarga basa [[Indo-Éropah]] singkang luwih amba, basa Sangsekerta raket karo [[basa Satem|basa-basa Satem]], mligi basa [[Slavik]], [[Baltik]] saha [[Yunani]].

basa Sangsekerta kaya déné singkang direkam déning Panini, iku tumuwuh saka basa Wéda. Wiwitané basa Wéda iku ing watara taun 1500-1200 SM. Basa Wéda iku basa singkang kanggo nganggit Rgwéda. Para ngèlmuwan lumrahé mbédakaké basa Wéda saka basa Sangskerta Klasik utawa "basa Panini". Loro-loroné dianggep dhialèk singkang séjé. Sanadyan lorone mèmper, nanging ana sawetara prabédané ngenani [[fonologi]], [[kosakata]], [[paramasastra]] lan [[sintaksis]].

Kanggo mèh 2000 taun, ana sawijining tlatah kabudayan tunggal ing Asia Kidul, Tengah, Kidul Wétan lan uga Asia Wétan singkang nampa pangaribawané basa Sangsekerta.<ref name="Pollock 2001 393">Pollock (2001:393)</ref> Korpus basa Sangsekerta Pasca-Wéda singkang gedhé mligi bisa tinemu ing wiracarita misuwur Hindhu; ''[[Ramayana]]'' lan ''[[Mahabharata]]''. Sanadyan mangkono, ing pustaangka pustaka iki uga ana wangun-wangun basa singkang séjé saka paramasastrané Panini. Nanging iki dudu déné unsur-unsur pra-Panini. Wangun-wangun iku bisa diarani "inovasi" utawa prabawa saka [[basa Prakreta]].<ref>Oberlies (2003:xxvii-xxix)</ref>

Ana sawetara studi sosiolinguistik perkara basa Sangsekerta lésan singkang mènèhi kesan manawa basa iki olèhé dienggo kanthi lésan iku cupet lan panuwuhané wis mandeg jaman biyèn.<ref>Hock, H. "Language death phenomena in Sanskrit: Grammatical evidence for attrition in contemporary spoken Sanskrit" in Studies in the Linguistic Sciences v.13 no.2 1983 Dept. of Linguistics, University of Illinois at Urbana-Champaign Dept. of Linguistics</ref>

basa Sangsekerta ing kala mbiyèn kanggo nulis sadurungé [[basa Jawa]] dienggo. Mula saiki akèh banget tetembungan saka basa Sangsekerta singkang kalebu ing kosakata dhasar basa Jawa. Tetembungané iki kaya ta: ''utawa'', ''jala'', ''yuswa'', ''kunci'', ''griya'', ''sirah'' lan sabanjuré.<ref>Poerwadarminta (1953:3)</ref> Ing basa Jawa Kuna, tetembungan Sangsekerta luwih akèh manèh, miturut Profésor [[Piet Zoetmulder]], kurang luwih saparo saka 25.500 èntri ing bausastra Jawa Kunané, iku asalé saka basa Sangsekerta.<ref>Zoetmulder (1995:xiv)</ref>

Miturut Haryati Soebadio, vokal ing basa Sangsekerta diucapaké mèmper ing [[basa Indonésia]].<ref name="Haryati 1983-2"/> Sing kudu digatèkaké iku vokal-vokal dawa ā, ī lan ū singkang kudu didawakaké pocapané mawa tutuk singkang luwih kabuka sithik.<ref name="Haryati 1983-2"/> Banjur ṛ lan ḷ diucapaké ''er'' lan ''el'', kaya ing tembung [[basa Indonésia|Indonésia]] ''b'''er'''main'' lan ''p'''el'''bagai''.<ref name="Haryati 1983-2"/> Ing tradisi Jawa ''ṛ'' lumrahé dianggep dadi ''re''.<ref>Zoetmulder (1995:xviii-xix)</ref> Miturut Monier-Williams, ''ṛ'' ([[aksara Dewanagari|Déwanagari]] {{Unicode|ऋ}}) diucapaké kaya ing tembung Inggris ''mer'''ri'''ly''.<ref name = "MM36"/> Kamangka ''ṝ'' (Déwanagari {{Unicode|ॠ}}) pocapané mèmper tembung Inggris ''ma'''ri'''ne''.<ref name = "MM36"/> Banjur ''ḷ'' (Déwanagari {{Unicode|ऌ}}) miturut Monier-Williams kudu diucapaké kaya ''reve'''lry'''''.<ref name = "MM36"/> Manawa ''ḹ'' (Déwanagari {{Unicode|ॡ}}) pocapané mèmper sadurungé iki nanging didawakaké uniné.<ref name = "MM36"/>

basa Sangsekerta ndarbèni sistém fonologi singkang njlimet ngenani ''[[sandhi]]'' utawa panyambungan antar foném. Ing basa Sangsekerta sistém iki dibakokaké lan akèh aturané.

Mula-mulané basa Sangsekerta iku ora ditulis nanging namung diapalaké waé kanthi lésan. Tèks katulis kapisan ing kulawarga basa Indo-Arya malah dudu basa Sangsekerta nanging basa Prakreta singkang bisa dianggep turunane basa Sangsekerta. Nalika iki kalaksanan, pilihan aksarane gumantung saka aksara singkang dienggo déning juru tulisé. Meh kabèh jinis aksara saka Asia Kidul naté dienggo nulisaké basa Sangsekerta. Ing India, aksara Dewanagari saya akèh dienggo nulisaké basa Sangsekerta wiwit abad kaping 19. Bangsa Éropah nganggo aksara Dewanagari lan Latin kanggo nyithak basa Sangsekerta.

Tulisan tuwa dhéwé ing India singkang dienggo basa Indo-Arya iku diarani [[aksara Brahmi]]. Tulisan iki singkang kapisan dienggo nulisaké basa Sangsekerta ing abad 1 SM.<ref name="salomon">Salomon (1998), p. 86</ref> Nalika basa Sangsekerta ditulisaké, mligi basa kanggo nulis tèks-tèks administrasi, susastra utawa ngèlmiah. Tèks-tèks suci namung dilestarèkaké kanthi lésan lan nalika ditulis namung kanthi "gelem ora-ora" (miturut salah sawijining komentator) lan nalika ditulis uga wis kalebu jaman mutakir.

Banjur suwé-suwé aksara Brahmi iki dadi tulisan singkang séjé-séjé lan akèh ing antarané singkang dienggo nulisaké basa Sangsekerta. Kira-kira sajaman karo aksara Brahmi, aksara Kharosthi dienggo ing tlatah lor kulon India. Banjur ing watara abad kaping 4 nganti abad kaping 8 Masehi, aksara Gupta minangka turunané aksara Brahmi dadi umum dienggo. Saka abad kaping 8 Masehi, aksara Gupta nurunaké aksara Sarada. Aksara Sarada banjur diganti déning aksara Déwanagari wiwit abad kaping 11 nganti 12 mawa tahap-tahap antara kaya ta aksara Siddham. Ing India sisih wétan, aksara Bengali lan sawisé iku aksara Oriya dienggo. Banjur ing India sisih kidul, papané basa-basa Drawida dicaturaké, [[aksara Pallawa]] lan turunané akèh dienggo nulisaké. Aksara Pallawa iki uga singkang bakal nurunake kabèh aksara Nuswantara.

Tulisan ing prasasti Sangsekerta kapisan saka Nuswantara, asalé saka Pulo Kalimantan lan asalé saka sakiwa tengené abad kaping 4, prasasti iki awujud ''[[yupa]]'' lan singkang yasa ya iku [[Mulawarman|Prabu Mulawarman]].

Minangka sawijining basa Indo-Éropah, basa Sangsekerta iku kagolong basa flèksi mèmper [[basa Latin]] utawa [[basa Jerman]]. Nanging béda karo basa Latin, morfologiné luwih amba. Akèh fungsi-fungsi sajeroning ukara dituduhaké mawa sufiks utawa imbuhan akir (contoné panggonan, arah, asal, pasif, kapénginan, larangan lan sapanjuré). Amerga basa Sangskerta iku kagolong basa flèksi, mula urutan tetembungan sajeroning ukara bisa bébas.<ref>{{citation | last=Staal|first=J.F.|authorlink=Frits Staal | title=Word Order in Sanskrit and Universal Grammar | url=http://books.google.com/?id=VqihQhNkqu4C&pg=PA28&lpg=PA28&dq=free+order | publisher=Springer Science & Business | isbn=9789027705495 | year=1967}}</ref> Sanadyan mangkono urutan singkang lumrah ya iku urutan [[SOV (linguistik)|SOV]].<ref>{{citation | last=Gillon|first=B.S | date= March 25, 1996 | journal=Indian linguistics | issn=0378-0759 |volume=57 | title=Word order in Classical Sanskrit | url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=2875140 |issue=1–4 | pages=1 }}</ref>

Para nimpuna saka Donya Kulon mbédakaké 8 kasus ing basa Sangsekerta, nanging Pāṇini namung mbédakaké 6 ''karaka'' singkang cocog karo kasus nominatif, akusatif, datif, instrumèntalis, vokatif, lokatif, lan ablatif.<ref>http://www.chass.utoronto.ca/epc/srb/cyber/man3.html</ref> Déning Pāṇini kasus-kasus iki dipérang kaya mengkéné (Aṣṭadhyayi, I.4.24–54):

| dev-āya || deva-bhyām|| dev-e-bhyas || '''T''':"KagemKanggé Déwa"<br />'''D''': "KagemKanggé Déwa loro"<br />'''J''': "KagemKanggé Para Déwa"

basa Sangsekerta mbédakaké telung warna tembung kriya singkang biyasa diarani aktif, médial lan pasif.<ref name="Haryati 1983-33">Haryati Soebadio (1983:33)</ref><ref>Gonda (1966:43)</ref> Istilah ing basa Sangsekerta dhéwé kanggo aktif iku ''parasmaipadam'' lan kanggo médial ''ātmanepadam''.<ref name="Haryati 1983-33"/> ''Paraismapadam'' iku dienggo kanggo wong liya utawa '[[tembung kriya transitif|transitif]]' kamangka ''ātmanepadam'' iku dienggo awaké dhéwé utawa réflèksif.<ref name="Haryati 1983-33"/>

Kompositum utawa tembung-tembung camboran ing basa Sangsekerta akèh banget ditrapaké, mligi singkang magepokan karo tembung aran.<ref name = "Haryati 1983-87">Haryati Soebadio (1983:87)</ref> Ing basa Wéda tembung-tembung camboran iki isih prasaja.<ref name = "Haryati 1983-87"/> Nanging sawisé iku mligi para pujangga ''Kāvya'' olèhé nganggo dadi saya ndadra lan tetembungan kaya mengkéné iki bisa dawa banget kasilé.<ref name = "Haryati 1983-87"/> Sacara nomimal tembung majemuk iku wanguné kanthi morfologis sajatiné padha waé, mesthi kabangun saka rong tembung aran.<ref name="Gonda 1966-81">Gonda (1966:81)</ref> Nanging rong tembung aran iki bisa dadi péranganing kompositum liyané.<ref name="Gonda 1966-81"/> Saben tembung aran (utawa tembung sipat) ing wujud dhasaré karo unsur pungkasan waé singkang didéklinasi miturut kasusé.<ref name = "Haryati 1983-87"/> Miturut Gonda ana lima wangun kompositum, ya iku ''Dvandva'', ''Avyayībhāva'', ''Tatpuruṣa'', ''Karmadhāraya'' lan ''Bahuvrīhi''.<ref>Gonda (1966:82-84)</ref>. Saliyané iku isih ana ''Dvigu''.<ref name = "Monier 504">Monier-Williams (1899:504)</ref>

''Bahuvrīhi'' iku tembung camboran singkang artiné iku wis dadi arti turunan. Contoné tembung ''bahuvrīhi'' iku kanthi harafiah tegesé "akèh beras" nanging arti turunané dadi "wong sugih" awit wong singkang bisa nduwé beras akèh iku wong singkang sugih.

Tembung camboran ''dvigu'' iku tembung camboran singkang dumadi saka rong unsur: tembung wilangan lan tembung aran.<ref name = "Monier 504"/> Contoné ya iku ''dvi-gu'' singkang tegesé "regané rong lembu".<ref name = "Monier 504"/> ''Dvigu'' iku sajatiné kalebu tembung camboran ''tatpuruṣa''<ref name = "Monier 504"/>