|
'''Évolusi''' dhasaré nduwèniduwé teges prosès owah-owahan kang suwéné tinentu. Ing konteks biologi modhérn, évolusi tegesé owahé [[frekuensi]] gén ing sawijining [[populasi]]. Akumulasi owahé gen iki njalari dumadine owahé makhlukmakluk kang urip. Éwadéné teori evolusi mesthi diasosiasèké karo [[Charles Darwin]], nanging sanyatané gagasan téori évolusi wis berakar kawit jaman [[Aristoteles]]. Éwadéné mangkono, Darwin iku [[ilmuwan]] pisanan kang nyetusaké [[téori]] évolusi sing wis akèh kaboktèkaké mapan ngadhepi test-test ilmiah ("scientific testing"). Tekan saiki, téori évolusi Darwin kang dumadi amarga [[seleksi alam]], iku téori paling apik lan kemungkinan besar bakal tetep mengkono ing mangsa ngarep<ref>White, Michael & Gribbin, John: "Darwin: A Life in Science", Simon & Schuster, London, 1995.</ref>
==Tokoh Évolusi==
[[Image:Darwin-Wallace medal.jpg|thumb|The Darwin-Wallace medali katerbitaké déning [[Linnean society]] ing riyaya 50 taun panerbitan Darwin and Wallace téori bab [[seleksi alam]]]]
[[Carolus Linnaeus]], panggagas sistem klasifikasi biologi modhérn, nunjukaké manawa kabèh kauripan donya bisa kaatur ing hiérarki kang, manawa digambaraké ing wangun dhiagram, mèmper silsilah. Sawisé [[Linnaeus]], para naturalis asring nanggep manawa makhlukmakluk urip padha 'berkerabat' nanging makhlukmakluk urip mau durung mangerti apa sebabé.
[[Jean Baptiste de Lamarck]], sawijining naturalis saka [[Prancis]], iku ilmuwan pisanan sing ngajukaké gagasan dumadiné owah-owahan tumrap makhlukmakluk urip bebarengan karo wektu amarga seka prabawa lingkungan.
[[Gregor Mendel]] iku pendeta lan ilmuwan saka [[Ceko]], kang nyinaoni èlmu keturunan. Kanthi ngobservasi utawi nliti kacang polong pirang-pirang taun suwené, Mendel njupuk kesimpulan manawa ana sawijining [[patron]] ning keturunan. Asil penyelidikan [[Mendel]] dadi dhasar èlmu [[genetika]].
[[Charles Darwin]] iku naturalis [[Inggris]] kang mèlu ekplorasi kapal ''HMS Beagle'' kanggo nggawé péta pelabuhan donya ing taun [[1831]]. Sakwéné perjalanan iku Darwin nliti kéwan werna-werna lan tetanduran kang ditemoni. Darwin ana ing [[Kapuloan Galapagos]] kurang luwih 2 sasi lan nglakoni macemwerna-macemwerna pangamatan tumrap macemwerna-macemwerna kéwan kang ana ing kapuloan terpencil iku. Seka pangamatan iki, lan uga macemwerna-macemwerna pangamatan terusané kang dilakoni sakjroné puluhan taun tumrap koléksi kéwan lan tetanduran kang diéntuki iku Darwin nggawé embrio téori évolusi. Ing taun [[1859]], Darwin nerbitaké ''"On the Origin of Species by means of Natural Selection"'', kang nyajèkaké bukti-bukti kang nunjukaké manawa kauripan wis ngalami évolusi sakjrone sajarahé lan manawa mékanisme kang njalari dumadiné évolusi iku [[seleksi alam]].
[[Alfred Russel Wallace]] iku naturalis [[Inggris]] kang sugeng samangsa Darwin. [[Wallace]] sacara kapisah uga mikiraké téori évolusi idhentik kaliyan Darwin. Darwin lan [[Wallace]] cekap suwé koréspondhensi sacara ilmiah. Wallace malah akèh ngirim spesies-spesies panemon anyar saka [[Asia]] tinuju Darwin supaya ditliti. Wallace téori bab évolusi, miturut dhèwèké, iku asil pamikiran kang tumeka sacara spontan. Ing pihak liya, téori évolusi Darwin iku asil pamikiran sacara métodis kan suwéné mataun-taun. Ironisé, Darwin dadi misuwur banget tinimbang Wallace dhéwé. Nanging, Wallace iku pambela Darwin lan téoriné ing mangsa kontrovérsial sawisé buku "[[The Origin of Species]]" katerbitaké.
Miturut [[Ernst Mayr]] (2001), Darwin ngajokaké limang téori perkara évolusi:
# Menawa kauripan ora langgeng kawit awal kaanané
# Pepadhan leluhur kanggo kabèh makhlukmakluk urip
# Évolusi nduwèniduwé sifatsipat gradual (berangsur-angsur)
# Dumadiné pertambahan jumlah spesies lan percabangan garis katurunan
# Seléksi alam iku arupa mékanisme évolusi
==Garis Besar==
[[Image:Darwin's_finches.jpeg|250px|thumb|right|Darwin Finches]]
Évolusi njelasaké sajarah makhlukmakluk urip, [[kewankéwan]], [[tetanduran]], [[jamur]] (fungi), [[mikroba]]. Bukti panyengkuyungé akèh banget lan asalé saka manéka warna cabang biologi: hiérarki [[taksonomi]] kaya kang katemokaké ''Linnaeu''s lan para ''panerusé'', fosil-fosil kang nunjukaké manawa kauripan ing mangsa biyèn béda wanguné karo kauripan mangsa saiki, nganti bukti génétika kang nunjukaké pepadhan antarané manéka warna makhlukmakluk urip. Saiki évolusi isabisa dikandhakaké wis dadi téori sentral ing biologi modhérn—ora luput manawa ahli génétika [[Theodosius Dobzhansky]] ngendika, ''"Nothing in biology makes sense except in the light of evolution"''.
Cucuk manuk finch (sakjinis manuk manyar) dadi topik pamikiran [[Darwin]] kang ndhasari évolusi téoriné (priksani gambar)<ref>Bryson, B: "A Short History of Nearly Everything", Transworld, London, 2003.</ref>. Nalika manggon ing kapuloan [[Galapagos]], bagéyan saka ekspedhisi [[HMS Beagle]], Darwin mriksani manawa cucuk manuk finch béda-béda, gumantung saka pulo ngendi asalé. Iki salah sawijining conto kepriyé manuk finch nyesuèkaké dhiri karo kondhisi pulo kang béda-béda. Contoné, ing pulo sijiné, cucuk manuk finch kuatkuwat lan cendhak lan cocog kanggo mecah kulit kacang sing atos. Ing pulo liyané, cucuk manuk finch luwih dawa sithik lan luwih tipis, cocog kanggo ngisep jinis panganan kang ana ing pulo iku. Perkara iki njalari Darwin mikir sawijining kamungkinan manawa manuk finch ora kaciptaaké mangkono waé, ananging ngliwati prosès adhaptasi.
[[Wektu]] iku faktor penting ing évolusi. Prosès évolusi merlokaké wektu kang suwé banget. Miturut Darwin, ana loro mekanismé kang ndhasari évolusi. Angka siji, prosès évolusi nggawa spesies kang ana nduwèniduwé interaksi karo kondhisi ékologiné. Contoné, amarga asil évolusi, sapérangan manuk nduwèniduwé cucuk kang mung isabisa dinggo ngisep madu kembang. Sakwéné kembang iku isih sumadya, manuk iku bakal urip. Nanging, manawa kembang iku, amarga ana sebabé, punahcures, manuk iku kamungkinan gedhé bakal punahcures uga. Mékanisme kang angka loro ya iku kalairan spesies anyar saka asil variasi ing spesies kang ana. Iki dumadi manawa sawijining grup mahluk urip dadi kapisah lan ing pungkasané nduwèniduwé gaya urip kang béda banget. Conto klasik ya iku manuk finch ing dhuwur. Asal mulané, nénék moyang manuk saka manéka warna pulo ing Galapagos iku asalé saka dharatan [[Amérika Kidul]]. Amarga mencar ing manéka warna pulo, manuk iku pungkasané ngembangaké gaya urip kang béda-béda. Wéktu (ngliwati akèh génerasi manuk) lan perjuangan kanggo urip (survival) iku rong perkara kang dibutuhaké kanggo nglairaké génerasi anyar manuk finch. Wektu kang luwih dawa manèh lan ngliwati prosès sing padha, miturut Darwin bakal isabisa njelasaké évolusi saka ''kabèh'' mahluk urip ing muka bumi kang asalé saka siji "common ancestor".
== Sapérangan Salah Paham bab Evolusi ==
[[Gambar:Huxley_-_Mans_Place_in_Nature.jpg|300px|thumb|right|Famili [[Hominidae]] kang asalé saka nénék moyang sing padha]]
* Évolusi dudu, kaya kang dikira akèh wong, nelaaké manawa 'manungsa asil évolusi saka munyuk'. Nanging, manungsa lan munyuk kang ana saiki nduwèniduwé "moyang sing padha". Pangertèn "moyang" iki kudu dipahami kanthi moyang sacara fisik, dudu spiritual, paling ora nganti saiki.
* Évolusi ora nduwèniduwé pangertèn nggawé makhlukmakluk urip tambah apik utawa tambah intelèk. Contoné, ula iku asil évolusi prosès saka sakjinis kadhal kang wis ora merlokaké 'tangan' lan 'sikil'.
* Évolusi ora nduwèniduwé tujuan tinentu. Organismé iku asil saka [[mutasi]] kang suksès, utawa gagal, gumantung saka kondhisi lingkungan wektu iku.
* MenungsaManungsa ora nduwèniduwé papan kang khusus ing "[[wit évolusi]]". Kita namung salah sawijining cabang saka wit iku.
* Évolusi ora mandheg. Évolusi iku prosès basis saka bilogi lan terus berlangsung.
* Akèh sing ngandhakaké manawa ora ana bukti-bukti évolusi. Evolusi wis akèh ditliti/diobservasi ing laboratorium utawa saka bukti-bukti fosil.
==Sosial Kontrovérsi Évolusi==
Kawit saka publikasi buku Darwin "[[The Origin of Species]], évolusi éntuk akèh kritik lan dadi téma kang kontrovérsial. Nanging, kontrovérsi iki umumé sekitar implikasi saka téori évolusi ing bidhangbabagan [[filsafat]], [[sosial]], lan [[agama]]. Ing komunitas [[ilmuwan]], téori évolusi wis ditampa sacara wiyar lan ora ngéntuki tantangan. Kaya kang wis dipredhiksi déning Darwin, implikasi kang paling kontrovérsial ya iku [[évolusi manungsa]]. Khususé, akèh kang ora nrima manawa samudaya jinis makhlukmakluk urip, kalebet manungsa, asalé saka prosès alam kang orang merlokaké campur tangan déwa-déwa, kalebet Tuhan.
Aliran kang asring kaanggep berlawanan karo téori évolusi ya iku panciptan ([[ciptaanisme]] utawa ''creationism'' ing [[basa Inggris]]) kang percaya manawa makhlukmakluk urip lan samudaya jinisé kaciptaaké déning Tuhan, sacara kapisah (ora ana pepadhan leluhur, utawa manawa sakjinis makhlukmakluk urip ora diturunaké saka jinis makhlukmakluk urip liya). Ciptaanisme pisanan muncul ing kalangan Kristen literalis kang ora isabisa nampa évolusi amarga dianggep bertentangan karo narasi kisah panciptan pitung dina ing [[Kitab Purwaning Dumadi]] ing [[Prajanjian Lawas]], nanging samburiné muncul uga ing kalangan Islam (meski saknyatané ing [[al-Qur'an]] ora ana narasi panciptan spesifik kaya ing [[Purwaning Dumadi]]). Panyebab panolakan sabagéyan kalangan beragama kasebut mungkin amarga anggepan manawa évolusi ngilangaké 'peran Tuhan' ing panciptan, utawa malah manawa évolusi nyokong atéisme, senajan évolusi sebagai sains ora isabisa nyampuri perkara tindakan ilahi, kang ana ing ranah kaimanan, tegesé ana ing njaba sains.
==Pranala njaba==
| 