Switserlan: Béda antara owahan

Konten dihapus Konten ditambahkan
Top4Bot (parembugan | pasumbang)
ganti isi, replaced: sasuwene → sasuwéné (4)
Top4Bot (parembugan | pasumbang)
ganti isi, replaced: sing → kang (5), Kekaisaran → Kamaharajan (4)
Larik 81:
'''Konfèdherasi Switserlan''' utawa sajeroning basa [[Latin]] '''Confoederatio Helvetica''', ya iku [[nagara]] [[fédheral|fèdheral]] ing [[Éropah Tengah]] kang wewatesan karo [[Jerman]], [[Prancis]], [[Italia|Itali]], [[Liechtenstein]] lan [[Austria|Ostenrik]]. Switserlan iku nagara kang sapérangan gedhé wewengkoné dumadi saka Pegunungan [[Alpen]]. Switserlan misuwur minangka [[nagara nétral]] nanging panggah duwé tembayatan internasional kang kuwat.
 
Switserlan kapérang dadi 26 [[Kanton ing Swiss|kanton]], singkang nem kanton dianggap minangka "saparo kanton" amarga kawiwitan saka pisahé telung kanton, lan dhampaké mung ana sakwakil ing Dewan Nagara. Kutha karajan nagara iki [[Bern]]. Kutha-kutha wigati liyané ya iku [[Zurich]], kutha gedhé dhéwé ing Switserlan (kang dinobataké minangka kutha kang duwé kualitas urip paling apik ing donya nalika taun
[[2006]]<ref>http://www.citymayors.com/features/quality_survey.html</ref> lan 2007<ref>http://www.mercerhr.com/knowledgecenter/reportsummary.jhtml/dynamic/idContent/1128060#top50all</ref>.), lan [[Jenewa]], kang dadi lokasi warna-warna badan internasional kaya ta [[PBB]], [[WHO]], [[ILO]], lan [[UNHCR]].
 
Larik 93:
 
== Géografi ==
Warga Switserlan kang cacahé watara 7,4 yuta jiwa manggon ing papan panggonan singkang ambané 41.285 [[Kilometer|km]]² saéngga kapadetan nagara mau 184 jiwa per km². Lumrahé, nagara Switserlan kapérang dadi telung tlatah, ya iku [[Alpen|Pegunungan Alpen Switserlan]], [[Plato Swiss|Plato Switserlan]], lan [[Pegunungan Jura]].
 
== Sajarah ==
=== Sajarah Awal ===
Suku pisanan kang ana ing Switserlan ya iku anggota [[budaya Hallstatt]] lan [[La Tène]]. Budaya La Tene ana lan ngrembaka suwéné [[Abad Wesi]] kang pungkasan saka kira-kira taun [[450 SM]], kaya-kaya éntuk prabawa saka peradaban [[Yunani]] lan [[Etruska]]. Salah siji golongan suku paling wigati ing Switserlan ya iku [[Helvetii]]. Ing taun [[15 SM]], [[Tiberius I]], kang arep nyalon dadi Kaisar Romawi kaping pindho, lan seduluré Drusus, bisa kasil naklukake [[Alpen|Pegunungan Alpen]], nggabungake kelorone marang KekaisaranKamaharajan Romawi. Laladan kang dipanggoni suku Helvetii – banjur dijenengi Confoederatio Helvetica. Confoederatio Helvetica ing pisanan dadi pérangan Provinsi Gallia Belgica Romawi banjur dipindhah [[Germania Superior]]. Déné pérangan wétan Switserlan modhèren digabungake menyang Provinsi Raetia.
 
Ing [[Abad Pertengahan Awal]], saka [[abad kaping 4]], panambahan dawa arah kulon Switserlan modhèren dadi laladan [[Raja Burgundia]]. Suku Alemani mapan ing dataran dhuwur Switserlan ing [[abad kaping 5]] lan [[lembah]] [[Alpen]] nalika [[abad kaping 8]], mbéntuk Alemania. Switserlan modhèren banjur kapérang dadi Karajan Alemannia lan Burgundia. Sakabehing laladan iku dadi pérangan [[KekaisaranKamaharajan Frankia]] ing [[abad kaping 6]], nyusul kamenangan Chlodwig I saka Alemanni ing Tolbiac nalika taun [[504]], banjur bangsa Frankia ndominasi Burgundia.
 
Saka taun [[561]], Raja Guntram saka [[Merovingia]], putune Chlodwig I, marisi Kerajan Burgundia Frankia, kang ambané saka kulon adohe meh tekan [[Kali Rhein]]. Ing sisih wétané, suku Alamanni diprintah sangisore kadipaten nominal ing Frankia, amarga bangsa Frankia ngisi kalodhangan akibat mudhune pencapaian Bizantium Romawi menyang kulon. Saka mangsa iki, bangsa Frankia lagi miwiti mbéntuk watak tritunggal kang bakal nyirikake sisa sajarahé. Laladan iki banjur kapérang dadi Neustria ing sisih kulon (mung diarani Frankia nalika semana; jeneng Neustria ora tinulis ing tulisan nganti 80 taun sabanjuré), Austrasia di sisih wétan segara lan Burgundia.
Larik 114:
Konfèdherasi Switserlan Kuno iku persekuthuan antarané komunitas-komunitas lembah Alpen tengah. Konfèdherasi iku masilitasi pengelolaan kepentingan umum (dagang bébas) lan lnjamin keamanan jalur dagang gunung kang wigati. [[Piagam Federal]] [[1291]] kang disetujui déning [[komune abad Pertengahan|komune pedésaan]] [[Kanton Uri|Uri]], [[Kanton Schwytz|Schwyz]], lan [[Unterwalden]] dianggap minangka dhokumen nalika ngadegaké konfederasi; sanajan persekuthuan kang meh padha kayane wis ana ing pirang-pirang dasawarsa sadurungé.<ref name="schwabe">Schwabe & Co.: ''Geschichte der Schweiz und der Schweizer'', Schwabe & Co 1986/2004. ISBN 3-7965-2067-7</ref>
 
Saka taun [[1353]], telung [[kanton]] kang asli wisdigabungake karo [[Kanton Glaris|Glarus]] lan [[Kanton Zug|Zug]] lan nagara-nagara kutha [[Kanton Luzern|Luzern]], [[Zurigo]] lan [[Kanton Bern|Bern]] kanggo nggawé "Konfèdherasi Kuno" saka 8 nagara kang ana nganti tekan pungkasané [[abad kaping 15]]. Ekspansi iku ndadèkaké peningkatan kekuasaan lan kemakmuran fédherasi iku. Saka taun [[1460]], konfederasi iku ngatur sapérangan akèh wewengkon kidul lan kulone [[Rhein]] nganti tekan [[Alpen|Pegunungan Alpen]] lan [[Pegunungan Jura|Jura]], khususé sawisé menang saka Wangsa Habsburg ([[Pertempuran Sempach]] lan Näfels), déning Charles ''sang Pemberani'' saka Burgundia sasuwéné taun [[1470-an]], lan kasilan serdadu sewaan Switserlan. Menange Switserlan ing [[Perang Swabia]] marang [[Liga Swabia]] [[Kaisar Romawi Suci|Kaisar]] [[Maximilian I, Kaisar Romawi Suci|Maximilian I]] ing taun [[1499]] nganti tekan kamardhikan ''de facto'' saka [[KekaisaranKamaharajan Romawi Suci]].
 
Konfèdherasi Switserlan Kuno wiséntuk réputasi minangka pilih tandhing marang perang-perang kang pisanan mau, nanging ekspansi fédherasi ngalami kamunduran ing taun [[1515]] amarga kalahe Switserlan ing Pertempuran Marignano, kang mungkasi jaman "heroik" ing sajarah Switserlan. Kasile Reformasi Zwingli ing pirang-pirang kanton ndadèkaké perang antar-kanton ing taun [[1529]] lan [[1531]] (Kappeler Kriege). Durung ana 100 taun sabanjuré, ing taun [[1648]], ing [[Prajanjian Westfalen]], nagara [[Éropah]] ngakoni kamardhikane Switserlan saka KekaisaranKamaharajan Romawi Suci lan [[nagara nétral|kanétralane]] (ancien régime).
 
Sasuwene jaman modhèren ing sajarah Switserlan, otoritarianisme kang lagi ngrembaka ing kulawarga patrisiat lan krisis keuangan nalika Perang Tiga Puluh Tahun, marakake perang tani Switserlan taun [[1653]]. Kanthi latar wuri perjuangan iki, konflik antarané kanton [[Katulik]] lan [[Protèstan]] sansaya ndadi, ndadèkaké sikara ing Pertempuran Villmergen nalika taun [[1656]] lan [[1712]].
Larik 135:
Switserlan ora diserang sasuwéné keloron Perang Dunia. Sasuwene [[Perang Donya I]], Switserlan dadi panggonan uripé Vladimir Illych Ulyanov ([[Lenin]]) lan isih manggon ing kana nganti tekan taun [[1917]].<ref>Deleng [[Vladimir Lenin]]</ref> Kenétralan Switserlan asring ditakonake saka anané [[prastawa Grimm-Hoffmann]] ing taun [[1917]], nanging mung sadhéla. Ing taun [[1920]], Switserlan gabung karo [[Liga bangsa-bangsa|LBB]], lan [[Dewan Éropah]] ing taun [[1963]].
 
Sasuwene [[Perang Donya II]], rencana serangan disiapake déning Jerman,<ref>''Let's Swallow Switzerland'' déning Klaus Urner (Lexington Books, 2002).</ref> nanging Switserlan ora tau diserang. Switserlan bisa tetem mardhika liwat gabungan pencegahan militèr, konsesi ékonomi menyang Jerman, lan nasib apik amarga prastawa kang luwih gedhé sasuwéné perang ngenteni misi iku. Percobaan déning Parté Nazi Switserlan singkang cilik kareben ana [[Anschluss]] déning Jerman, gagal total. Pers Switserlan ngkritik yèn Reich Kaping Telu, asring gawé mangkel pimpinane. Nalika dipandhegani Jenderal Henri Guisan, mobilisasi massal angkatan militan ditumindakake. Strategi militèr Switserlan owah saka salah siji pertahanan statis ing winatesan kanggo nglindhungi jantung ékonomi dadi strategi pergeseran jangka dawa kaorganisasi lan panarikan marang kalungguhan kang kuwat lan terbekali kanthi apik ing dhuwur Pegunungan Alpen kang misuwur kanthi sesebutan Réduit. Switserlan dadi markas wigati kanggo mata-mata pihak kekarone sasuwéné konflik lan asring dadi penengah komunikasi antarané Blok Poros lan [[Sakuthu]].
 
Dol tinuku Switserlan diblokir déning Sakuthu lan Blok Poros. Kerja sama ékonomi lan tambahan utangan marang Reich Kaping Telu akèh maceme miturut invasi kang dirasakaké, lan anané mitra dagang liyané. Konsesi puncake seminggu sawisé jaringan KA wigati ngliwati Prancis Vichy diperparah ing taun [[1942]], marakake Switserlan dikupengi déning Sakuthu. Sadawane dalan perang, Switserlan nahan punjul 300.000 pengungsi, 104.000 prajurit asing, diinternir miturut Hak lan Kuwajiban Blok Nétral kang digarisi ngisore ing Konvensi den Haag. 60.000 pengungsi iku penduduk sipil kang slamet saka penyiksaan [[Nazi]]. Saka kabèh iku, 26.000-27.000 iku wong [[Yahudi]]. Nanging, kebijakan imigrasi lan suaka kang ketat kaya déné gayutan keuangan karo Jerman Nazi malah ndadèkaké kontroversi.<ref>[http://www.uek.ch/en/ The Bergier Commission Final Report], halaman 117.</ref> Nalika perang, Angkatan Udara Switserlan migunakaké montor mabur ing rong pihak, nembaki 11 montor mabur [[Luftwaffe]] kang ngganggu nganti tiba ing wulan [[Mèi]] lan [[Juni]] [[1940]], uga pengganggu liyané sawisé owahe kebijakan disusul ancaman saka Jerman; punjul 100 montor mabur pengebom Sakuthu lan awake diinternir nalika perang. Antarane taun [[1944]]-[[1945]], pengebom Sakuthu ngebom ngawur ing kutha Schaffhausen (matèni 40 jiwa), Stein am Rhein, Vals, Rafz (18 jiwa mati), lan kang paling ora misuwur, ing tanggal [[4 Maret]] [[1945]] [[Basilea]] lan [[Zürich]] dibom.
Larik 187:
 
== Dhémografi ==
Switserlan dumunung ing antarané warna-warna [[Budaya|kabudayan]] [[Éropah]] kang sabanjuré mengaruhi nagara iki. Ana telu [[basa resmi]] nasional ya iku [[basa Jerman]], [[Basa Prancis|Prancis]], lan [[Basa Italia|Itali]]; sarta siji basa resmi lokal, [[basa Romansh]]. Pamaréntah fèdheral wajib migunakaké katelu basa resmi mau lan ing parlemèn disediaké penterjemah. Saben pelajar Switserlan kudu nyinaoni salah siji basa resmi liyané, saéngga akèh singkang ndunungi kang bisa wicara rong basa ([[bilingual]]). Amarga akèhé singkang ndunungi lan pekerja manca (watara 20%), [[basa Inggris]] uga akèh dipigunakaké.
 
[[Agama]] kang paling akèh dianut ing Switserlan ya iku [[Katulik Roma]] kang dianut déning 43% populasi. Ana uga penganut agama [[Protèstan]] watara 35% lan [[imigrasi]] nggawa mlebu agama [[Islam]] (4%) lan [[Ortodoks Timur]] 2%.