Tata prunggu

Pancènipun kirang mungguh kalawarti Kajawèn punika dipun isèni karangan bab tataprunggu, ananging kawuningana: wontên sadhèrèk guru kintun sêrat dhatêng rêdhaksi Bale Pustaka, gadhah panêdha supados rêdhaksi nêrangakên bab tataprunggu wontên ing Sri Poestaka, jalaran sadhèrèk guru wau botên ngrêtos ingkang dipun wastani tataprunggu, sampun rêmbagan kalihan kănca-kancanipun guru mêksa botên angsal damêl, măngka kêpêksa mulangakên. Ingkang punika rêdhaksi manah prêlu mituruti panêdhanipun sadhèrèk guru wau, ananging katimbang andharan bab tataprunggu punika kapacak wontên ing Sri Poestaka, aluwung wontên ing Kajawèn ngriki, awit Sri Poestaka, punika kalawarti basa Mlayu, dados bab tataprunggu wau dede mêsthinipun karêmbag wontên ing ngriku.

Sajatosipun ingkang pitakèn bab tataprunggu punika sampun kathah, ing sêrat kabar Sêdyatama inggih sampun nate wontên karangan ingkang nglairakên pitakèn bab makatên wau, ananging sasumêrêp kula dèrèng wontên wangsulan ingkang gumathok, bokmanawi kemawon sagêd dhatêng ingkang kajibah mangsuli, inggih punika kumisi bab kasusastran Jawi ing Srêwêdari. Ing sadèrèngipun wontên katêrangan saking kumisi kasusastran punika mêsthi kemawon tiyang-tiyang dèrèng sumêrêp patitis dhatêng bab tataprunggu wau, sagêdipun namung dugi-dugi awêwaton pamanggih ingkang kêlimrah ing sadèrèngipun wontên pêpathokan enggal bab kasusastran Jawi kados ingkang kadhawuhakên samangke punika. Dados pamanggih ing ngandhap punika dèrèng kenging dipun ugêmi lêrêsipun, namung lumayan kangge ambalabari ing sadèrèngipun wontên wangsulanipun ingkang wajib.

Nama: tataprunggu, punika ing sasumêrêp kula wontên ing tanah guprêmenan botên kêlimrah, jalaran Sêrat Paramasastra ingkang limrah kangge ugi botên nyêbutakên, mila botên anggumunakên manawi para guru kathah ingkang sami botên mangrêtos. Dados kintên-kintên ingkang nganggèkakên nama tataprunggu wau namung bangsaning Sêrat Paramasastra wêdalan tanah Kajawèn, bakunipun ing Surakarta. Wontên ing sêrat-sêrat utawi ing pangandikan, kula inggih dèrèng nate mrêgoki utawi mirêng bab têgêsing nama tataprunggu wau. Ing bausastra T. Roorda sarta K.F. Winter, nama: tataprunggu wau inggih botên wontên. Saking pamanggih kula piyambak, têgêsipun nama: tataprunggu, tataning rêrênggan, tataning pangrêngga, tataning pasrèn. Mênggah têrangipun makatên: tata = aturan, pranatan. Têmbung: prunggu = ing ngriku pakèwêd anggèn kula badhe nêgêsi, jalaran ing sasumêrêp kula, prunggu: punika namaning campuranipun têmbaga kalihan jasat sanès, sèng utawi timah, panunggilanipun ingkang kawastanan brons ing băngsa Walandi, warninipun inggih kados têmbaga. Ananging têgêsipun têmbung prunggu: ingkang makatên wau wontên ingkang nama: tataprunggu: botên sagêd mantuk. Mila saking pangintên kula, prunggu: wau mêsthinipun kêlanturing têmbung: parunggu = pa + runggu. Têmbung runggu: punika miturut Sêrat Bausastra sami kalihan: runggwa, runggya, têgêsipun warni-warni, saking pamanggih kula namung satunggal ingkang sagêd mantuk wontên ing nama: tataprunggu, inggih punika: rêngga. Dados kajênging nama: tataprunggu: punika kintên-kintên: tataning pangrêngga, tataning pasrèn, ananging: pangrêngga, utawi: pasrèn, ing nama punika bokmanawi kemawon ingkang dipun kajêngakên: pangrêngga utawi pasrèn ingkang minăngka pakurmatan. Tandhanipun ungêl-ungêlan: kangge wontên ing tataprunggu: dipun têgêsi: kangge pakurmatan (wêwaton panyêratipun têmbung Jawi mawi sastra Jawi miturut putusan parêpatan kumisi kasusastran ing Sriwêdari kaca 12 bab X ada-ada 1):

Miturut sêrat wêwaton ingkang mêntas kula sêbutakên punika, aksara murda kengingipun kangge namung wontên ing tataprunggu, dados namung kangge pakurmatan. Sabên tiyang sampun ngrêtos ingkang dipun wastani pakurmatan, inggih punika pratăndha ingkang kangge nelakakên pangaji-ajining manah dhatêng tiyang sanès miturut tatakrama. Dados panganggenipun aksara murda miturut sêrat wêwaton wau, saking pamanggih kula namung manut watoning tatakrama balêjêd, pundi ingkang wajib dipun kurmati inggih kasêrat mawi aksara murda. Ingkang punika manawi badhe lêrês panganggenipun aksara murda, inggih kêdah dhamang sêsêrêpanipun dhatêng unggah-ungguhing tatakrama. Sêrat Tatasastra (pathokaning panyêrat saking pamoripun piwulang paramasastra, wyakarana, grammatica sarta paramabasa) wêdalan Surakarta nêrangakên, bilih tataprunggu punika sami-sami kalêbêt angèl piyambak pamathokipun, jalaran unggah-ungguhing tatakrama punika prasasat botên wontên andhêgipun, awit sanadyan priyantun ingkang sampun agêng inggih taksih wontên ingkang ngungkuli agêngipun malih, samantên ugi kosokwangsulipun, ingkang dipun wastani alit sagêd dados agêng jalaran wontên ingkang langkung alit malih.

Dados panganggenipun aksara murda miturut tataprunggu punika têrang botên gampil, ananging inggih kenging dipun ancêr-ancêri sawatawis makatên: ingkang wajib kasêrat ngangge aksara murda punika ingkang wajib angsal pakurmatan, kados ta: sêsêbutan sarta asmanipun ingkang wajib dipun ajèni. Ananging botên sadaya ingkang wajib dipun ajèni wau botên[1] mêsthi wajib angsal pakurmatan, jalaran manawi ingkang wajib dipun ajèni punika kathah, ingkang wajib angsal pakurmatan namung ingkang luhur-luhur kemawon, malah ingkang wajib angsal pakurmatan jangkêp namung satunggal ingkang luhur piyambak, manawi wênang sinêmbah inggih angsal sêmbah miyambaki. Upaminipun kintun sêrat dhatêng lêlurah, punika asmaning lêlurah wau wajib kasêrat ngangge aksara murda, sarta sêsêbutanipun, manawi sakintên pantês inggih kasêrat ngangge aksara murda ugi, dene sêsêbutan sarta namanipun piyambak kêdah kasêrat ngangge aksara alit. Manawi kintun sêrat dhatêng tiyang sangandhapipun, punika mawi mawang-mawang. Yèn ingkang dipun kintuni punika prêlu dipun ajèni utawi dipun taklimi, sêsêbutan utawi namanipun inggih pantês kasêrat ngangge aksara murda. Upami nyariyosakên tiyang wontên ing sêrat utawi karangan, manawi tiyang punika pantês dipun kurmati dhatêng ingkang kintun sarta tampi sêrat, sêsêbutan tuwin asmanipun ingkang kacariyosakên punika wajib kasêrat ngangge aksara murda. Ananging manawi ingkang kacariyosakên punika kathah, ingkang mêsthi angsal pakurmatan aksara murda namung satunggal ingkang luhur piyambak.

Tuladha: Kula ngaturi priksa dhatêng kangmas Mantri Arjadarsana sakalihan, bilih benjing dintên Rêbo Pon tanggal 2 wulan punika kula gadhah kajat badhe nyunatakên ingkang putra anak kula èstri pun gêndhuk Sudarmi.

Kula tampi wêlingipun ingkang rama kangmas Patih Praja Pusara, benjing dintên Ngahad ngajêng punika ingkang raka Radèn Mas Asistèn Prajasuwignya katimbalan dhatêng Têmanggung.

Sarêng mantri pulisi kitha Radèn Mas Sujana tampi palapuraning lurah, enggal-enggal dandos sarta sowan dhatêng ingkang raka Radèn Mas Wadana Nitipura.

Ingkang sowan ing kabupatèn pêpak: Radèn Prajapusara: patih, Radèn Mas Nitipura: wadana, Radèn Rêksaardana: kolèktur, Radèn Mas Prajasuwignya: asistèn wadana, Radèn Mas Sujana: mantri pulisi. Sarêng Kangjêng Bupati miyos saking dalêm, ingkang sami sowan lajêng sami ngadêg saking kursi ngaturi urmat.

Makatên pamanggih kula bab panganggenipun aksara murda miturut tataprunggu, ananging lêrês lêpatipun prayogi ngêntosi katêrangan saking kumisi kasusastran ing Sriwêdari.

Sumber

• Kalawarti Kajawen 26 Mèi 1927: s:Tata prunggu