Wayang: Béda antara owahan

Konten dihapus Konten ditambahkan
mbenerake lan dadiake krama. sadurunge basane campur-campur.
nglajengaken kala wingi.
Larik 9:
Wayang menika boten namung sumebar ing Jawa kemawon, ananging ugi ing tlatah sanes ing [[Nuswantara]]. Pagelaran wayang sampun dipunakoni déning '''UNESCO''' ing tanggal [[7 November]] [[2003]], dados karya kabudayan ingkang édi péni ing babagan cariyos dongéng lan warisan ingkang berharga sanget ''(Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity).'' Suwalikipun, UNESCO nyuwun supados Indonesia njagi (''preserve'') warisan menika.<ref>[http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?RL=00039 Indonesian Wayang Inscribed in 2003 on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity]</ref>.
==Sajarah==
Para ahli durungdereng anawonten kangingkang bisasaged masthèkaké kapan wayang wiwit anawonten ing [[Indonésia]]. NangingAnanging yèn ndelengmirsani [[prasasti]] lan tinggalan jaman kepungkur, wayang kirakinten-kirakinten wissampun anawonten sadurungésaderengipun agama [[Hindu]] mlebumlebet. NalikaRikala kuwisamanten lakon wayang durungdereng nganggongangge critacariyos-critacariyos kangingkang dijupukdipunpundhu sakasaking India. Pagelaran ikimenika dienggodipunangge sarana nyembah marang roh leluhur.
 
Sawetara anggitan sastra jaman Mataram anyarenggal akèhkathah kangingkang nulisnyerat perkaraprakawis sajarah wayang. NangingAnanging, para ahli sajarah oraboten sarujuk marang apamenapa kangingkang tinulisdipunserat ingwonten konongriku amargaamargi oraboten cocok marang cathetan lan tinggalan sajarah kangingkang wissampun anawonten.
 
Prasasti paling kunokino anawonten ing [[abad kaping IV]] [[Masehi]]. Prasasti ngemotngandhut ukara ''mawayang'' kanggokangge pagelaran pahargyan [[sima]] utawautawi bumi perdhikan. Katrangan kangingkang luwihlangkung trewaca ing prasasti [[Balitung]], udakara 907 Masehi. IngWonten konongriku tinulisdipunserat ''si galigi mawayang bwat Hyang macarita bimma ya kumara''. ArtinéTegesipun kirakinten-kirakinten: Si Galigi ndhalang kanggokangge Hyang kanthi lakon Bimma Sang Kumara."
 
Agama Hindu kangingkang mlebumlebet ing [[Nusantara]] gawédamel critacariyos wayang bédabénten karosami aslinéaslinipun. CritaCariyos [[Ramayana]] lan [[Mahabharata]] wiwit dienggodipunangge kanggokangge dakwah agama. Ing panguwasaning [[Dharmawangsa Teguh]] (991-1016), akèhkathah critacariyos sakasaking India kangingkang mlebumlebet lan digawédipundamel gagrag jawanéjawanipun. Wayang wiwit nyebar ing ngendipundi-ngendipundi nalikarikala [[Majapahit ]] <nowiki/>nguwasani Nusantara[[Nuswantara]].
 
CritaCariyos-critacariyos kangingkang aslinéaslinipun sakasaking India ikupunika pungkasanépungkasanipun wissampun geseh karosami sadurungesaderengipun. Para pujangga Jawa gawédamel critacariyos dhéwépiyambak kanggokangge mepaki apamenapa kangingkang wissampun anawonten. Ing Pedhalanganpedhalangan, critacariyos-critacariyos ikimenika sinebutdipunsebat ''lakon carangan''.
 
JamanRikala jaman [[Islam]] mlebumlebet, [[Walisanga]] ugaugai nganggongangge wayang ing panyebaranépanyebaranipun. Ing jaman ikimenika wiwit anawonten [[Wayang Menak]]. Gagrag-gagrag tambah akèhkathah ngepasi [[Mataram anyar]]. Walanda kangingkang digdaya gawédamel kraton[[Kraton]] [[Surakarta]] ngracik akèhkathah critacariyos wayang kanggokangge nglelipur atimanah.
 
Indonésia merdikamardika ugaugi nyumbang gagrag wayang kangingkang manéka warnawarni. Manéka warnawarni wayang mauwau anawonten kangingkang tetep digelardipungelar anawonten kangugi mungwonten uripingkang namung gesang ing jamanéjamanipun dhéwépiyambak. Wayang kangingkang paling akèhkathah dipunangge dienggoinggih yaikumenika wayang kulit purwa.
 
[[gambar:Wayang Bali.jpg|right|thumb|Wayang Bali]]
 
==SebutaneSebutanipun Wayang==
YènMenawi dijupukdipunpundhut sakasaking ukaranéukaranipun, wayang kuwimenika sakasaking wewayangan, amargaamargi pagelaranépagelaranipun anawonten ing wayahwekdal wengi lan nganggongangge lampu. NangingAnanging katrangan ikimenika wissampun oraboten bisasaged diugemidipunugemi manèh. Wayang dadidados oraboten mligi bonéka kangingkang anawonten wewayangané. Wayang golèk kangingkang digawédipundamel sakasaking kayu oraboten ngandhelaké wewayangan. Ukara ''wayang'' wissampun dadidados pagelaran bonéka kangingkang digelardipungelar déning dhalang.
 
UmuméUmumipun, sebutan ''wayang'' tinuju marang ''wayang kulit purwa.'' Wayang ikimenika digawédipundamel sakasaking tatahan kulit kèwan kantikanthi lakon sekasaking Mahabharata lan Ramayana.
 
==Manéka WarnaWarni Wayang==
=== Wayang ing tanah Jawa ===
 
* [[Wayang Bèbèr]] <ref "name=Internet@"> {{jv}} http://jv.wikipedia.org/w/index.php?title=Jinising_Wayang&action=edit <nowiki></ref>yaiku</nowiki>inggih menika wayang kangingkang digawèdipundamel sakasaking kain utawautawi [[kulit lembu]] kangingkang awujud bèbèran (lembaran).<ref name=buku1/> Saben bèbèran kuwimenika nggambarakènggambaraken sakadegansatunggal critaadegan cariyos. YenMenawi wissampun rampung dilakonkèdipunlakonaken, bèbèrane digulungdipungulung manèh.<ref name=buku1/> Wayang ikimenika digawèdipundamel jaman krajaankrajan [[Majapait]].<ref name=buku1/> Wayang ikimenika asalèpinangka sakasaking [[Pacitan]] lan [[Gunung Kidul]].<ref name="internet3"> {{id}} [http://m.suaramerdèka.com/index.php/read/cetak/2011/01/06/134116] (kaundhuh tanggal: 10 April 2011)</ref> Wayang ikimenika digawèdipundamel kanthi kuwat ing bab [[rong dimensinè]] kanthi seni lukis ing kanvas.<ref name="internet3"/> WongTiyang-wongtiyang kangingkang nglèstarèkakènglèstarèkaken wayang ikimenika yaikuinggih punika: [[Musyafiq]] kanthi gawèdamel [[wayang bèbèr]] kangingkang narasinènarasinipun paraga-paraga wayang, [[Suhartono]] kanthi luwihlangkung nyiptakakenyiptakaken figur wayang kangingkang corakècorakipun dèkoratif lan ornamèntik, [[Agus Nuryanto]] gawèdamel wayang bèbèr kanthi sakasaking wujudawujud [[wayang purwa]] banjur diabstraksidipunabstraksi sakasaking rèalitas uripèuripipun manungsa ing saben dinanèdintenipun.<ref name="internet3"/>
 
* [[Wayang Kulit]]
* [[Wayang klithik]]
* [[Wayang Golèk]] ugaugi akèhkathah wongtiyang singingkang aranimastani '''wayang tengul'''.<ref name=buku1/> Wayang ikimenika digawèdipundamel sakasaking kayu lan diklabènidipunrasukii kayatakados manungsa. Sumbering critacariyos kajupukdipunpundhut sakasaking Sejarahsajarah kayatakadosta critacariyos [[Untung Suropati]], [[Batavia]], [[Sultan Agung]], [[Banten]], [[Trunajaya]], lsp.<ref name=buku1/> CritaCariyos wayang ikimenika ugaugi bisasaged kajupukdipunpundhut sakasaking dongéng nègaranagari [[Arab]].<ref name=buku1/> YènMenawi pèntas kangingkang dadidados ciri khasèkhasipun [[wayang golék]] yaikuinggih oramenika nganggoboten ngangge [[kelir]] utawautawi layar kayatakadosta wayang kulit.<ref name=buku1/>
 
* [[Wayang Gedhog]]: Wayang ikimenika wujudèwujudipun mèh padha karosami wayang kulit. KangIngkang digawèdipundamel kurangkirang luwihlangkung taunwarsa 1400-an.<ref name=buku1/> SumbèringSumbèripun critacariyos sakasaking critacariyos rajaratu ing Jawa, antaranèantaranipun [[Banten]], [[Singasari]], [[Mataram]], [[Kediri]], lsp. Wayang ikimenika mungnamung bisasaged ditemokakèdipuntemokaken anawonten musèum.<ref name=buku1/>
 
* [[Wayang Menak]] yaikuinggih menika wayang sakasaking kayu kangingkang digawedipundamel persis (kawangun) wongtiyang.<ref name="buku2"/> CritanèCariyosipun inggih yaikumenika babagan [[dakwah Islam]] kayatakadosta: [[Wong Agung Jayengrana]], [[Imaryana]], lan [[Umarpadi]].<ref name="buku2"/>
 
* [[Wayang Kancil]]: Wayang ikimenika ugaugi diaraidipunwastani [['''wayang Dupara''']].<ref name="buku2"/> Wayang singingkang digawedipundamel sakasaking [[lulang]]. CritaCariyosipun serineserinipun [[Kancil]].<ref name="buku2"/>
* [[Wayang Wahyu]]: ugaugi kasebutkasebat [['''wayang bibel''']] ikimenika diciptakèdipunciptakaken dèning [[Bruder Tèmothèos]] kanggokangge nyiarkènyiaraken [[agama Kristen]].<ref name=buku1/>
* [[Wayang Pancasila]]
* [[Wayang Sejati]]
* [[Wayang Jemblung]]: Wayang sakasaking kayu kangingkang digawedipundamel persis (kawangun) wongtiyang.<ref name="buku2"/> Wayang ikimenika sumebar anawonten ing daerahdhaerah pesisir lor, [[Blora]], lan [[Cepu]]. CritanèCariyosipun babagan [[Cacad]] kayakados [[kethoprak]].<ref name="buku2"/>
* [[Wayang wong]]:[[ Wayang wong]]ingkang yaikudipunparagakipun wayang kang diparagakè wongdening kangtiyang anaingkang gerakanwonten tarinètarinipun.<ref name=buku1/> Sumbering critacariyos sakasaking [[Ramayana]] lan [[Mahabarata]]. Paguyuban kang ingkang misuwur kanthi pagelaran wayang ikiinggih yaikumenika [[Ngèsthi Pandawa]] ([[Semarang]]), [[Sriwedari]] ([[Surakarta]]).<ref name=buku1/>
 
* [[Wayang Sandosa]]
Larik 54:
* [[Wayang Jawa]]
* [[Wayang Topéng]]
* [[Wayang Potèhi]]: Wayang kangingkang awujud bonèka cilikalit-cilikalit.<ref name="buku2">{{jv}} Tim Pangripta Basa Jawa. 2003. Kawruh Basa Jawa (KBJ). Surakarta kaca: 61-63.</ref> CritanèCariyosipun mangsa jaman [[kratonKraton Tar-|Kraton Tar-tar]] utawautawi [[Babad Cina]].<ref name="buku2"/> [[Thio Tiong Giè]] yaikuinggih menika salah sijiningsatunggaling [[dhalang]] [[wayang potèhi]] ing [[Semarang Tengah|Semarang Tengah ing]] <nowiki/>kang manggonmanggen ing [[Dèsa Pesantrèn]], [[Kelurahan Purwodinatan]].<ref name="internet2">{{id}} [http://suaramerdeka.com/v1/index.php/read/cetak/2009/11/04/86620/Thio-Tiong-Gie-Pelestari-Wayang-Potehi] (kaundhuh tanggal 8 April 2011)</ref> DhèwèkèPanjenenganipun nduwènigadhah prinsip paribasan [[Cina]] [[Tiongkok]] kangingkang dadidados semangatesemangatipun kanggokangge nglestarekakenglestarekaken [[Wayang potèhi]] iki yaikumenika:”TAK ”Tak ada kuda, sapi pun bisa ditunggangi.”<ref name="internet2"/> Yen taMenawi wayangan dhèwèkèpanjenenganipun nggunakakèngginakaken [[basaBasa IndonèsiaIndonésia]] kanggokangge basa pengantar, bèdabenten karokaliyan para sesepuhèsesepuhipun singingkang biyènbiiyèn nggonakakèngginakaken [[basa Cina]].<ref name="internet2"/> Ciri khasèkhasipun dhewèkèpanjenenganipun ugaugi kerep nggunakakèngginakaken [[tembang campursari]].<ref name="internet2"/> [[Thio Tiong Gie]] saikisak umurèmenika wissampun 76 taun, akehkathah prihatinèprihatinipun mikirakèmikiraken kabudayanèkabudayanipun singingkang mungnamung didelokdipunpirsani dèning saglintirsatunggal wongglintir singtiyang ingkang kalah adoh yèn dibandingakèdipunbandingaken karokaliyan jaman biyèn.<ref name="internet2"/> Langka bangetsanget singingkang kepèngin nyinaoni wayang ikimenika singingkang dadidados generasinègenerasinipun mungnamung sijisatunggal ntokkemawon wongètiyangipun yaikuinggih menika [[Oei Tjiang Hwat]] singingkang kerep ngancani yèn tamenawi wayangan.<ref name="internet2"/> Para niyaganè adoh bangetsanget inggih yaikumenika sakasaking [[Surabaya]]<ref name="internet2"/>
DhèwèkèPanjenenganipun menehingaturi tuturan "Yèn ta diwènèhi panjang umurè nganti 100 taun, dhèwèkè bakal terus ndhalang, sabab ing njero wayangan kang lumrahè digawè dadi panglipur lara iku ana ajaran-ajaran, pepèling-pèling kang manfaati tumrap uripè manungsa."<ref name="internet2"/>
 
* [[Wayang Révolusi]]
* [[Wayang Dongèng]]: Wayang Dhongeng'''
Wayang kangingkang digawèdipundamel sakasaking dluwang kangingkang digambaridipungambari wayang awujud kèwan-kèwan. Wayang ikimenika nyitakakenyariyosaken babagan donyanèdonyanipun kèwan kangingkang dadidados sarana reflèksi sakasaking donyanèdonyanipun [[manungsa]]. AnaWonten wayang ikimenika disarujukidipunsarujuki oraboten anawonten singingkang dadidados [[dhalang]] kangingkang lumrahèlumrahipun tunggal dadidados sakabèhingsakabèhipun paraga anawonten wayang, banjur sapasinten waèkemawon bisasaged dadidados [[dhalang]], kangingkang bisasaged prasaja gunemanègunemanipun.
 
* [[Wayang Fabel]]
* [[e-wayang]]
 
===Wayang ing tlatah liyasanesipun===
*[[Wayang Betawi]]
*[[Wayang Sundha]]
Larik 79:
 
==Gagrag ing Tanah Jawa==
Pagelaran wayang kangingkang sumrambah ing tanah Jawa agawédamel variasi kangingkang manéka warnawarni. variasiVariasi utawautawi jinis ikumenika kangingkang asring sinebutdipunsebat ''gagrag''. Gagrag wayang ing tanah Jawa antaranéantaranipun:
*[[Wayang Kulit Gagrag Ngayogjakarta]]
*[[Wayang Kulit Gagrag Surakarta]]