Citraan inggih punika gambar-gambar ing dalem pikiran lan basa ingkang gambaraken. Citra utawi imaji (image) inggih punika gambar saking pikiran wau. Gambaran pikiran punika inggih namung efek ing dalem pikiran ingkang madani ingkang dipunasilaken saking penangkapan kito kaliyan objek ingkang saged dipunpirsani. Ing mriki tegesipun tembung kudu dimangertosi lang ing dalem gayutan iki uga tegesipun tiyang punika kudu saged dipunemut dados pengalaman inderaan saking objek-objek ingkang sampun disebutaken utawi diterangaken. Tanpo punika, tetep peteng gambaran punika uga pendamelan gambaran, kados pengalaman kito. Uga imaji klise utawi konvensional ngkang boten saged mènèhi efek puitis lan boten ngurip-urip gambaran, kados “kertas ingkang putih”, lan luweh efektif manawi dipunsebut “sedhereke pucet”.

Coombes (1980:42-43) ngendikakaken ing dalem asto penyair ingkang saé, imaji punika seger lan urip, ing dalem puncak kaendahanipun kanggé ngintensifaken, ngresikaken, imaji ingkang sampun sukses nolong tiyang ingkang ngraosaken pengalaman penulis kaliyan objek lan kaanan ingkang dipunalami mènèhi gambaran ingkang pas, urip, kiat, ekonomis, lan saged kito raosaken lan caket kaliyan urip kito. Citraan limrahipun luweh ngemutaken manawi dipunbandingaken kaliyan ndamel anyar kesan ing dalem pikiran, saéngga pemaos saged mlebet ing dalem kreasi puitis (Altenbernd:1970:13). Para pemaos saged gampil nanggepi prakawis ing dalem pengalamanipun ingkang sampun kasediakaken simpenan imaji-imaji kathah.

Jinisiong imaji besut

Gambaran-gambaran pikiran punika wonten warni-warninipun, dipunasilaken kaliyan indera peningal, pangrungu, pencecapan, pengambu, lan perabaan. Lan boten katingal uga saking pikiran lan gerakipun.

  • Citraan paningal (visual imagery) inggih punika citraan ingkang medal saking peningal mau.

Citraan peningal inggih warninipun citraan ingkang kathah piyambak dipun-ginakaken kaliyan penyair yèn dipunbandingaken kaliyan citraan ingkang lintu. Citraan paningal mènèhi rangsangan kanggé inderaan paningal, ngantos prakawis ingkang boten katingal nanging kadosipun katingal. Kados sajak-sajakipun W.S. Rendra ing ngandhap punika:

Ruang diributi jerit dhadha.

Sambal tomat padha mata.

Meleleh air racun dosa. (1957:34)

  • Citraan pangrungu (auditory imagery), uga kathah dipun-ginakaken kaliyan penyair. Citraan punika dipunasilaken kaliyan nyebutaken utawi ngudari swara (Altenbernd, 1970:13). Penyair ingkang kathah ginakaken punika mau penyair auditif, kados Toto Sudarto Bachtiar ingkang wujud onomatope, kados:

KESAN

Jinis swara peri mengiang

Hanya lagu orang-orang malang

Dalam pengembaraan di bawah bintang

Mengalir dari tiap sempat celah cendela (1957:11)

WAJAH

Kalau semua sudah jauh, sehabis memperdua malam

Sepi meraja di mana saja, sayup-sayup hanya kudengar

Hatiku berdetak kepadamu, menurun denyut desah jam tuwa

Sampai ke lapang dengan remuknya sedan penghabisan

....

Alangkah pilu siutan angin menderai

Mesti berjuang menghabiskan lagu sedih

Kala aku terpeluk dalam lengan-lenganmu

Sebab keinginan saat ini mesti tewas dekat usia. (1957:25)

  • Citraan perabaan (tactile/thermal imagery) inggih boten kathah dipun-ginakaken kaliyan penyair kados paningal lan pangrungu. Kados sajakipun Subagio Sastrowardoyo punika:

HARI NATAL

Ketika keristos lair

Dunia jadi putih

Juga langit yang semula gelap olèh darah dan jinah

Jadi lembut seperti tangan bayi sepuluh hari

Manusia berdiri dingin sebagai patung-patung mesir

Dengan mata termangu ke satu arah. (1982:28)

SALJU

Kukumu tajam, pacar

Tikam dalam-dalam ke kulitku

Biar titik darah

Dan sakit terasa,

Akhirnya bukan tubuh atau nyawa

Melainkan kesadran harus dibebaskan dari binasa

Cubit! Biar sakit

Dan hidup menggelora. (1982:42)

  • Citraan ingkang uga boten kathah dipun-ginakaken inggih wonten citraan penciuman. Ing ngandap punika wonten tulodhonipun sajak

W.S. Rendra:

NYANYIAN SUTO UNTUK FATIMA

Dua puluh tiga srengéngé

Bangkit dari pundakmu

Tubuhmu menguapkan bau tanah. (1976:12)

Subagio Sastrowardoyo

PUTERI GUNUNG NAGA

Puteri manis! Di daerah asing

Udara berbau tembaga, dan di awan putih

Berkuasa ular naga

Bermata bengis. (1982:60)

  • Citraan pencecapan inggih citraan ingkang wujud rasa, kados to, asin, pait, asem, legi, lan sakpiturutipun. Tulodhonipun kados sajak ipun Subagio Sastrowardoyo:

PEMBICARAAN

Hari mekar dan bercahaya

Yang ada hanya sorga. Neraka

Adalah rasa pahit di mulut

Waktu bangun pagi. (1982:58)

  • Citraan obah (movement imagery utawi kinaesthetic imagery). Imagery punika nggambaraken prakawis ingkang sakmestinipun boten obah, nanging dipungambaraken saged obah, utawi gambaran owahan ingkang sampun umum. Tulodhonipun:

Abdulhadi

SARANGAN

Pohon-pohon cemara di kaki gunung

Pohon-pohon cemara

Menyerbu kampung-kampung

Bulan di atasnya

Menceburkan dirinya ke dalam kolam

Membasuh luka-lukanya

Dan selusin dua sejoli

Mengajaknya tidur. (1971:4)

PRELUDE

I

Di atas laut. Bulan pérak bergetar

Suhu pun melompat

Di bandar kecil itu. aku pun dapat

menerka. Seorang pelaut mengurusi jangkar. (1971:3)

Miturut Altenbernd (1970:14) citraan inggih punika salah satunggalipun piranti kepuitisan ingkang utami lan ndamel kesusastraan saged ngemot sipat ingkang konkret, mirunggan, ngiba, lan nyaranaken. Kanggé mènèhi kaanan mirunggan, cetha, lan mènèhi warni ing mriku (local colour) ingkang kiat penyair ginakaken kesatuan citra ingkang sakwewengkon. Kados to W.S. Rendra ingkang ginakaken imaji-imaji désa, alam, ing dalem kumpulan "Ballada Orang-orang Tercinta". Ingdalem "Blues untuk Bonnie" piyambakipun ginakaken citra-citra kutha lan kauripan ingkang sampun modhèren. Tulodhonipun:

BALLADA KASAN DAN PATIMA

Bila bulan limau retak

Merataplah Patima perawan tuwa.

Lari ke makam tanah mati

Buyar rambutnya sulur rimba

Di tangan bara dan kemenyan.

....

Duh, bulan limau emas

Desak-desakkan wajahmu ke dadaku rindu

Biar pupus dendam yang kukandung

Panas bagai wlahar, bagai ludah mentari

....

Bini Kasan ludahnya air kelapa

....

Dan mata tiada nyala guna-guna

....

Anaknya tiga putih-putih bagai ubi yang subur

....

Dan kini ia lari kerna bini bau melati

Lezat ludahnya air kelapa. (1957:7-9)

Imaji-imaji ingkang ginakaken citra kutha lan kauripan ingkang sampun modhèren.

RICK DARI CORONA

Betsyku bersih dan putih sekali

Lunak dan alus bagaikan karèt busa

Rambutnya merah tergerai

Bagai berkas benang-benang rayon warna emas.

Dan kakinya sampurna

Singsat dan licin

Bagaikan ikan salmon.

Betsy gemerlapan bagai lampu-lampu Broadway

Betsy terbang dengan indah.

Bau lenga wanginya menidurkan New York

Dan selalu sesudah itu

Aku diselimutinya

Dengan kain katun

Yang ditenunnya sendiri

Betsy, di mana engkau, Betsy..

....

Sebab irama combo, sebab buaian saxophone....

....

Pejamkan matamu.

Dan bagaikan bagjo

Mainkanlah aku. (1976:17, 19)

Sajak ingkang nuduhaken wontenanipun kesatuan citraan damel jelas lan mènèhi kaanan mirunggan. Tulodhonipun sajak Kuntowijoyo, citra-citraanipun nunjukkaken citraan iba:

DUKA CITA

Yang memucat wajanya

Merenungi kelabu dinding kamar

Yang ditinggal mati penghuninya

Sedang di luar

Anjing terdiam

Tak melihat kupu terbang

Menjatuhkan madu di lidahnya

Yang terasa getir

Angin tidak bekerja

Ranting pohonan merunduk

Menyesali daun kering yang terlepas

Waktu perempuan berkerudung ireng

Melangkah di atas daunan

Berisik, menyayat hati burung

Yang pecah telurnya

Tangan-tangan gadis

Yang pucat mukanya

Diam-diam meronce melati

Sambil mengusap air mata

Di ujung désa

Jenazah sedang disucikan. (isyarat, 1976:51)

Pranala njaba besut

  1. Pradopo, Rachmat Djoko. 2007. Pengkajian Puisi. Yogyakarta:Gadjah Mada University Press.
  2. Belyaev, Igor A. (2020), “Human-sizedness as a principle of existance for literary-artistic image, Proceedings of the Philological Readings (PhR 2019), EPSBS European Proceedings of Social and Behavioural Sciences, London, 19-20 September 2019, pp. 560-567.