Serat Wédhatama

Serat Wédhatama iku karya susastra Jawa gagrag anyar kang ngamot filsafat Jawa mligi bab kawruh manunggaling kawula gusti. Teks iki ditulis déning Kanjeng Gusti Pangéran Adipati Arya (KGPAA) Mangkunagara IV kang lair kanthi asma Radèn Mas Sudira ing dina Senin Paing, tanggal 8 Sapar, taun Jimakir, windu Sancaya, taun Jawa 1738, utawa taun Masehi 3 Maret 1811. Tembung Serat Wédhatama dumadi saka telung wanda, ya iku: serat, wédha lan tama. Serat, tegesé tulisan utawa kasusastran, wédha, tegesé kawruh utawa ajaran, lan tama, dumadi saka tembung utama kang tegesé apik, dhuwur utawa luhur. Dadi Serat Wedhatama duwèni pangertèn: siji susastra kang ngemot kawruh ajaran kautaman uga kaluhuran uripé manungsa. Serat Wédhatama kalebu salah siji susastra Jawa kang banget misuwur lan unggul mligi ing babagan reroncèning tembung uga kawruh kautaman uripé manungsa. Miturut babon kang tinemu ana ing Ngayogyakarta, Serat iki kaya-kaya isih cedhak karo babone kang asli Pangkur.^[1].

Serat Wédhatama gadhah 14 pada (Tembang Pangkur), 18 pada (Tembang Sinom), 15 pada (Tembang Pucung), 35 pada (Tembang Gambuh), lan 18 pada (Tembang Kinanthi).

Tèks tembang besut

TEMBANG PANGKUR

Mingkar mingkuring angkara
Akarana karenan mardi siwi
Sinawung resmining kidung
Sinuba sinukarta
Mrih kretarta pakartining ngèlmu luhung
Kang tumrap nèng tanah Jawa
Agama ageming aji

Jinèjèr nèng Wédhatama
Mrih tan kemba kembénganing pambudi
Mangka nadyan tuwa pikun
Yèn tan mikani rasa
Yekti sepi asepa lir sepah samun
Samangsané pakumpulan
Gonyak-ganyik nglilingsemi

Nggugu karsané priyangga
Nora nganggo paparah lamung angling
Lumuh ingaran balilu
Uger guru aleman
Nanging janma ingkang wus waspadèng semu
Sinamun ing samudana
Sesadon ingadu manis

Si pengung ora nglegéwa
Sangsayarda dènira cacariwis
Ngandhar-andhar angendhukur
Kandhané nora kaprah
Saya elok alangka longkanganipun
Si wasis waskitha ngalah
Ngalingi marang si pingging

Mangkono ngèlmu kang nyata
Sanyatané mung wèh reseping ati
Bungah ingaran cubluk
Sukeng tyas yèn dèn ina
Nora kaya si punggu anggung gumunggung
Agungan sadina-dina
Aja mangkono wong urip

Uripé sapisan rusak
Nora mulur nalaré ing saluwir
Kadi ta guwa kang sirung
Sinerang ing maruta
Gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung
Pindha padhané si mudha
Prandéné paksa kumaki

Kikisané mung sapala
Palayuné ngendelken yayah-wibi
Bangkit tur bangsaning luhur
Lah iya ingkang rama
Balik sira sasrawungan baé durung
Mring atining tata krama
Ngon-anggo agama suci

Socaning jiwangganira
Jer katara lamun pocapan pasthi
Lumuh asor kudu unggul
Sumengah sosongaran
Yén mangkono kena ingaran katungkul
Karem ing rèh kaprawiran
Nora énak iku kaki

Kekerané ngèlmu karang
Kakarangan saking bangsaning gaib
Iku borèh paminipun
Tan rumasuk ing jisim
Amung anèng sajabaning daging kulup
Yèn kapengkok pancabaya
Ubayané mbalènjani

Marma ing sabisa-bisa
Babasané muriha tyas basuki
Puruita kang patut
Lan traping angganira
Ana uga angger-ugering keprabun
Abon-aboning panembah
Kang kambah ing siyang ratri

Iku kaki takokena
Marang para sarjana kang martapi
Mring tapaking tepa tulus
Kawawa naheb hawa
Wruhanira mungguh sanyataning ngèlmu
Tan mesthi nèng janma wredha
Tuwin mudha sudra kaki

Sapa ntuk wahyuning Allah
Gya dumilah mangulah ngèlmu bangkit
Bangkit mikat rèh mangukut
Kukutaning jiwangga
Yèn mangkono kena sinebut wong sepuh
Liring sepuh sepi hawa
Awas roroning atunggal

Tan samar pamoring sukma
Sinukmanya winahya ing ngasepi
Sinimpen telenging kalbu
Pambukaning wanara
Tarlèn saking liyep layaping ngaluyup
Pindha sesating supena
Sumusiping rasa jati

Sajatiné kang mangkono
Wus kakénan nugrahaning Hyang Widhi
Bali alaming asuwung
Tan karem karaméyan
Ingkang sipat wisésa-winisésa wus
Milih mula-mulanira
Mulané wong anom sami.

Jarwa

Ngéndhani saka angkara
Yàn arep gulawentah putra
Diwadhahi kaéndahan geguritan
Dipaès supaya katon éndah
Supaya kagayuh èlmu luhur iki
Kanyatané, ing tanah Jawa
Agama dianut ratu

Dijlèntrèhaké sajeroning Wedhatama
Supaya ora kendho budi daya
Sanadyan wis tuwa
Yèn ora mangertèni rasa ati
Babar pisan ora migunani
Upamané sajeroning patemon
Kikuk ngisin-isini

Mituruti kepinginan pribadi
Yèn wicara tanpa dipikir luwih dhisik
Ora gelem diarani bodho
Asal dipuji lan diugung
Nanging manungsa wis paham ing tandha-tandha
Kang ditutupi nganggo imba-imba
Ditampilaké kanthi alus

Wong bodho ora rumangsa
Wicarané tansaya ndadra
Nglantur tansaya adoh
Ucapané ora kalebu ing akal
Tansaya anèh lan adoh saka kasunyatan
Wong pinter lan waspada ngalah
Nutupi kakurangan wong bodho

Kaya mangkono mau èlmu kang nyata
Sakbeneré mung mènèhi rasa adhem
Bangga diarani bodho
Seneng atiné yèn dinistha
Ora kaya wong bodho kang gedhé endhasé
Njaluk dialembana saben dina
Wong urip aja kaya mangkono

Uripé tansaya rusak
Nalaré ora tuwuh lan morak-marik
Kaya guwa kang peteng
Ditabrak angin ribut
Nggerem, nggereng, gumuruh
Padha karo wong anom
Sanadyan mangkono tetep kemaki

Kasaguhané mung sethithik
Polahé gumantung wong tuwa
Pinunjul lan luhur
Itu rak wong tuwané
Kamangka durung ngertèni
Tegesé subasita
Minangka ajaran agama

Sipat-sipat awakmu
Katon sajeroning tutur-wicara
Ora gelem ngalah, kudu tansah menang
Kebak kasombongan
Sikap kaya ngono iku salah
Édan kamenangan
Iku ora apik, anakku

Kang kalebu èlmu takhayul
Pesona kang asalé saka bab kang gaib
Ibarat wedhak
Ora ngresep sajeroning awak
Mung ana ing sajabaning daging, anakku
Yèn kena bebaya
Mesthi bakal nginggati

Mula sabisa-bisa
Duwé ati kang apik
Ngabdi kanthi apik
Miturut kasaguhanmu
Uga tata-cara kanagaran
Tata-cara bekti
Kang lumaku sadawaning wektu

Takonan anakku
Marang para pandhita kang tirakat
Marang tuladha kang apik
Sanggup nahan hawa nepsu
Kawruhmu bakal kasunyataan èlmu
Ora mung tumrap wong tuwa-tuwa
Lan wong anom lan nistha anakkku

Sing sapa éntuk wahyu Pangéran
Bakal rikat nguwasani èlmu
Bangkit ngrebut kakuwasan
Awit kasampurnan dhiri
Yèn mangkono, bisa ingaran wong tuwa
Tegesé sepi saka murka
Paham marang dwi-tunggal

Ora bingung marang nyawijining sukma
Dihayati rikala sepi
Disimpen sajeroning ati
Pambuka tabir iku
Ora liya antara sadhar lan ora
Kaya kilasan impèn
Mlebuné rasa kang sajati

Sejatiné kang mangkono iku
Wis éntuk kanugrahan
Bali menyang alam kothong
Ora seneng marang karaméan
Kang sipaté kuwasa-nguwasani
Wis milih bali menyang asalé
Kaya mangkono, bocah enom

TEMBANG SINOM (18 pada)

Nulada laku utama
Tumraping wong tanah Jawi
Priyagung ing Ngeksiganda
Panembahan Senapati
Kapati amarsudi
Sudaning hawa lan napsu
Pinesu tanpa brata
Tanapi ing siyang ratri
Amemangun karyenak tyasing sasama.

...

Ing jaman mengko pan ora
Arahe para taruni
Yen olèh tuduh kang nyata
Nora pisan den lakuni
Banjur njujurken pakti
Kakekne arsa winuruk
Ngandelken gurunira
pendhitaning projo sidik
Tur wus manggon mring mari'fat.

TEMBANG PUCUNG (15 pada) ...

TEMBANG GAMBUH (35 pada) ...

TEMBANG KINANTHI (18 pada) ...

Réferènsi besut

↑ Wédhatama Jinarwa, Penerbit Cedrawasih, Surakarta, 2008.

Uga delengen besut

Pranala njaba besut

Serat Wédhatama ing Sastra.org

Artikel iki minangka artikel rintisan. Kowé bisa ngéwangi Wikipédia ngembangaké.

[1] Wédhatama Jinarwa, Penerbit Cedrawasih, Surakarta, 2008.

[1]