Révisi kala 25 Juli 2017 14.58 besut Top4Bot (parembugan \| pasumbang) Bot 352.737 suntingan éjaan, replaced: tetanen → tetanèn, sudah → wis, Sejarah → Sajarah (4), seda → séda, sakwisé → sawisé (2), puisi → gurit (2), pidato → sesorah (2), pesisir → pasisir, penghargaan → pangaji, pasukan → prajurit, mateni → matèn... ← Besutan sadurungé		Révisi kala 27 Juli 2017 08.37 besut wurungaké Top4Bot (parembugan \| pasumbang) Bot 352.737 suntingan éjaan, replaced: sejarah → sajarah (3), Melayu → Malayu, Betawi → Batawi, kelompok → golongan (2), etnis → ètnis, Suku Jawa → Wong Jawa Besutan sawisé →
Larik 1: [[Gambar:Chinezenmoord van stolk (2).jpg\|thumb\|300px\|Pambantéan tahanan Tionghoa]] '''Gègèr Pacinan''' (uga misuwur minangka '''Tragedi Angke'''; ana ing {{lang-nl\|'''Chinezenmoord'''}}, sing tegesé "Matèni wong Cina") ya iku pogram kanggo wong katurunan Cina ing kutha palabuhan [[Batavia]], [[Indhiya Nèderlan]] (saiki [[Daerah Khusus Ibukota Jakarta\|Jakarta]]). Panindhesan ing [[kutha]] saka 9 Oktober 1740 nganti 22 Oktober; manéka warna paprangan cilik-cilik nganti tekan sasi November 1740. Kabingungan masarakat Tionghoa iku amarga réprèsi pamaréntah lan kurangé asil makarya akibat saka mudhuné rega [[gula]] rikala semana. Kanggo nanggepi kabingungan iku, ana ing patemon [[Dhéwan Hindhia]] ({{lang\|nl\|''Raad van Indië''}}), badan pemimpin [[Vereenigde Oostindische Compagnie]] (VOC), [[Pratélan Panguwasa Indhiya Nèderlan\|Gubernur-Jendral]] [[Adriaan Valckenier]] mbiwara yèn ontran-ontran apa waé bisa diwales karo kakerasan uga patèn-patènan. Pangumuman saka Valckenier iku ditindhakaké saka tanggal 7 Oktober 1740 sawisé wong-wong Tionghoa akèh sing dadi buruh pabrik gula matèni 50 prajurit Walanda. Panguwasa Walanda ngirim prajurit tambahan, sing njupuk senjata saka wong-wong Tionghoa lan nindakaké jam wengi. Ésuké sawisé diwedèni kejemé wong-wong Tionghoa, golongan ètnis Batavia mulai mbakar omah-omahé wong Tionghoa ing Kali Besar. Déné prajurit Walanda nyerang wong Tionghoa nganggo [[mriem]]. Ontran-ontran iki langsung nyebar ing kutha Batavia saéngga akèh wong Tionghoa sing mati. Valckenier mbiwara yèn ana pengampunan kanggo wong Tionghoa tanggal 11 Oktober, nanging ~~kelompok~~golongan prajurit isih mburu wong Tionghoa nganti tanggal 22 Oktober, nalika Valckenier mbiwara yèn ontran-ontran wajib dibubaraké. Ing njaba kutha prajurit Walanda perang karo buruh pabrik gula. Sawisé ontran-ontran, prajurit Walanda nyerang markas Tionghoa ing manéka warna pabrik gula. Wong Tionghoa kanthi slamet ngungsi menyang [[Kutha Bekasi\|Bekasi]]. Kira-kira punjul 10.000 wong katurunan Tionghoa dipatèni. Gunggung wong slamet kurang luwih 600 nganti 3000. Sabanjuré ontran-ontran kadadéan ing kabèh tlatah Jawa lan ana kadadéan [[Perang Jawa (1741—1743)\|perang sing suwené rong taun]], kanthi wadya gabungan Tionghoa lan [[~~Suku~~Wong Jawa\|Jawa]] nglawan prajurit [[Walanda]]. Sawisé iku, Valckenier diundang menyang [[Walanda]] lan dituntut amarga katuté dhèwèké ing ontran-ontran; [[Gustaaf Willem baron van Imhoff\|Gustaaf Willem van Imhoff]] nggantèkaké dadi [[Gubernur-Jendral\|gubernur-jendral]]. Tekan jaman modhèren, ontran-ontran iki kerep ditemokaké ing sastra Walanda. Ontran-ontran iki uga dadi asal muasal jeneng tlatah ing [[Jakarta]]. == Anané Gègèr Pacinan== Larik 8: Ing kalamangsa wiwitan kolonialisasi Indhiya Nèderlan, akèh wong [[Tionghoa]] didadèkaké tukang yasan nalika yasa kutha Batavia ing pinggir [[Segara Jawa]];{{sfn\|Tan\|2005\|p=796}} uga ana sing dadi bakul, buruh pabrik gula utawa duwé toko. {{sfn\|Ricklefs\|2001\|p=121}} Tumindak dol tinuku Indhiya Nèderlan lan [[Tiongkok]], sing punjeré ing Batavia, nguwataké ékonomi lan imigrasi wong Tionghoa menyang Tanah Jawa. Cacahé wong Tionghoa ing Batavia taun 1740 ana punjul 10.000 wong, èwonan manèh omah ing jaban kutha.{{sfn\|Armstrong\|Armstrong\|Mulliner\|2001\|p=32}} Pamaréntah kolonial Walanda majibaké wong-wong Tionghoa nduwé layang idhèntifikasi, lan wong sing ora duwé layang bakal dibalèkaké menyang Tiongkok. {{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=297}} Kawicaksanan dhéportasi diketataké ing taun 1970-an, sawisé ana wabah [[malaria]] sing ndadèkaké èwonan wong mati. [[Pratélan Panguwasa Indhiya Nèderlan\|Gubernur-Jendral]] [[Dirk van Cloon]].{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=297}}{{sfn\|Setiono\|2008\|pp=111–113}} Miturut sejarawan Indonésia Benny G. Setiono, epidemik iki bebarengan karo mundhaké rasa cubriya lan duwé endhem-endheman (''dendam'') marang ètnis Tionghoa, sing cacahé saya akèh lan saya sugih. {{sfn\|Setiono\|2008\|pp=111–113}} Akibaté, Komisaris Urusan Orang Pribumi Roy Ferdinand, manut pakoné Gubernur-Jendral [[Adriaan Valckenier]], mutusaké yèn tanggal 28 Juli 1740 warga Tionghoa sing ora resmi arep di dhéportasi menyang Zeylan (saiki [[Sri Lanka]]) lan dipeksa dadi tani [[kayu manis]].{{sfn\|Setiono\|2008\|pp=111–113}}{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=298}}{{sfn\|Paasman\|1999\|pp=325–326}}{{sfn\|Hall\|1981\|p=357}} Wong Tionghoa sing sugih diperes panguwasa Walanda lan diancem arep di dhéportasi;{{sfn\|Setiono\|2008\|pp=111–113}}{{sfn\|Pan\|1994\|pp=35–36}}{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=302}} [[Stamford Raffles]], ahli ~~sejarah~~sajarah saka [[Inggris]] lan ahli ~~sejarah~~sajarah [[Jawa]], nyathet yèn wong Walanda diwènèhi pangertèn [[Kapitan Cina]] (pemimpin ~~etnis~~ètnis Tionghoa sing ditemtokaké Walanda) kanggo Batavia, Ni Hoe Kong, supaya ndhéportasèkaké kabèh wong Tionghoa sing nganggo klambi ireng utawa biru, sebab sing nganggo klambi kaya mangkono sing wong ora nduwé. {{sfn\|Raffles\|1830\|p=234}} Ana uga désas-desus yèn wong sng dirim menyang Zeylan ora tekan Zeylan nanging dibuwang ing [[segara]], {{sfn\|Armstrong\|Armstrong\|Mulliner\|2001\|p=32}}{{sfn\|Pan\|1994\|pp=35–36}} utawa wong-wong iku mati nalika nggawé ontran-ontran ing kapal.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=234}} Anceman dhéportasi iki ndadèkaké wong Tionghoa bingung, lan akèh buruh sing malih ora nyambut gawé. {{sfn\|Armstrong\|Armstrong\|Mulliner\|2001\|p=32}}{{sfn\|Pan\|1994\|pp=35–36}} Sawetara iku wong Batavia (~~Betawi~~Batawi) asli dadi mèlu sujana marang wong Tionghoa. Sing ndadèkaké tambah sujana ya iku masalah ékonomi, wong pribumi mlarat déné wong Tionghoa sugih-sugih. {{sfn\|Raffles\|1830\|pp=233–235}}{{sfn\|van Hoëvell\|1840\|pp=461–462}} Sejarwan Walanda A.N. Paasman ngandaraké manawa wong Tionghoa iku kaya wong Yahudiné Asia.,{{sfn\|Paasman\|1999\|pp=325–326}} Sejatiné ora kabèh wong Tionghoa iku sugih, ana uga sing mlarat ya iku sing dadi buruh pabrik gula.{{sfn\|Kumar\|1997\|p=32}} Wong Tionghoa sing sugih duwé pabrik lan dadi tambah sugih amarga dol tinuku, uga dhistribusi [[tuak\|arak]], ombenan saka molase lan beras. {{sfn\|Kumar\|1997\|p=32}}{{sfn\|Dobbin\|1996\|pp=53–55}} Nanging panguwasa Walanda nemtokaké rega gula sing ndadèkaké resah.{{sfn\|Mazumdar\|1998\|p=89}} Akibaté rega gula ing donya mudhun, disebabaké ekspor gula menyang [[Éropah]] mundhak {{sfn\|Ward\|2009\|p=98}} indhustri gula ing Indhiya Nèderlan banjur rugi. Tekan taun [[1740]], rega gula ing pasar global tikel loro saka rega taun 1720 nganti taun 1740. Amarga gula dadi salah sawijining èkspor Indhiya Nèderlan, nagara jajahan iku ngalami krisis finansial.{{sfn\|von Wachtel\|1911\|p=200}} Awité anggota [[Dhéwan Hindhia]] ({{lang\|nl\|''Raad van Indië''}}) nganggep yèn wong Tionghoa ora bakal nyerang Batavia,{{sfn\|Pan\|1994\|pp=35–36}} lan kawicaksanan sing luwih tegas bab ngatur wong Tionghoa, ditentang fraksi sing kapimpin déning mantan gubernur Zeylan [[Gustaaf Willem baron van Imhoff]], sing bali menyang Batavia taun 1738.{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|pp=297–298}}{{sfn\|van Hoëvell\|1840\|p=460}}{{sfn\|Encyclopædia Britannica 2011, Gustaaf Willem}} Nanging, katurunan wong Tionghoa tekan ing piggiran Batavia, lan tanggal 28 September Valckenier lan anggota dhéwan rapat darurat. Ing rapat iku, Valckenier mréntah supaya ontran-ontran sing asalé saka wong Tionghoa bisa diaké kanthi kakerasan. {{sfn\|Setiono\|2008\|pp=111–113}} Nanging kaputusan iku ditentang déning fraksi van Imhoff; Vermeulen (1938){{efn\|Dalam {{cite book\|title = De Chineezen te Batavia en de troebelen van 1740\|trans_title = Warga Tionghoa di Batavia dan Masaalah Pada Tahun 1740\|last = Vermeulen\|first = Johannes Theodorus\|year = 1938\|language = Nèderlan\|publisher = Proefschrift\|location = Leiden }}{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=298}}}} sing duwé panemu kategangan rong fraksi iku duwé peranan ing pambantéan.{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=298}} Larik 18: === Pambantéan === [[Gambar:Chinezenmoord van stolk (3).jpg\|thumb\|300px\|Omah-omah wong Tionghoa padha diobong]] Sawisé golongan buruh pabrik gula katurunan Tionghoa brontak gawa gaman sing digawé dhéwé kanggo njarah lan mbakar pabrik,{{sfn\|Kumar\|1997\|p=32}}{{efn\|Atusan wong, tuladhané, pos penjagaan cilik ing Qual, cedhak Kali Tangerang lan dijaga 15 prajurit.{{sfn\|van Hoëvell\|1840\|p=473}}}}sing jaréné kapimpin déning Kapitan Cina Ni Hoe Kong,{{efn\|Miturut cathetan ~~sejarah~~sajarah, Kong slamet saka serbuan lan pambantéan. Carané ora pati dingertèni, ana sing ngomong yèn dhèwèké umpetan ing ruwang bawah tanah kang ana ing omahé utawa nyamar dadi wadon banjur ing pura gubernur.{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|pp=302–303}} Miturut W.R. van Hoëvell, Kong ngumpulaké atusan wong sawisé minggat saka istanana lan umpetan ana ing gréja Portugis cedhak pacinan.{{sfn\|van Hoëvell\|1840\|p=585}} Dheweké akhiré ditangkep lan dituntut kanthidakwan mimpin prajurit pembrontak. Dheweé dipeksa nanging ora ngaku.{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|pp=302–303}}}} matèni 50 prajurit Walanda ing [[Jatinegara, Jakarta Timur\|Meester Cornelis]] (saiki [[Jatinegara, Jakarta Timur\|Jatinegara]]) lan [[Tanah Abang, Jakarta Pusat\|Tanah Abang]] tanggal 7 Oktober.{{sfn\|Setiono\|2008\|pp=111–113}}{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=302}} Kanggo nanggepi serangan iki, pemimpin Walanda ngirim 1.800 prajurit sing dikancani ''schutterij'' (milisi) lan sewelas [[batalyon]] [[wajib militèr]] kanggo nglèrèni pambrontakan. Pasukan mau uga nindakaké jam malam lan mbatalaké pengetan Tionghoa sing wis dijadwalaké.{{sfn\|Setiono\|2008\|pp=111–113}} Amarga wedi marang wong Tionghoa arep gawé perkara ing wengi iku, sing manggon ana ing pinggiran ora kena nyumet lilin lan nyerahaké kabèh gaman uga péso sing paling cilik.{{sfn\|Pan\|1994\|p=36}} Ésuké, prajurit Walanda bisa nangkis serangan saka 10.000 wong Tionghoa, sing kapimpin déning golongan saka [[Kutha Tangerang\|Tangerang]] lan [[Kutha Bekasi\|Bekasi]], ing tembok kutha; {{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=298}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=114}} Raffles nyathet 1.789 wong keturunan Tionghoa mati ing serangan iki. {{sfn\|Raffles\|1830\|p=235}} Kanggo nanggepi serangan iki, Valckenier nganakaké rembugan Dhéwan Hindhia manèh tanggal 9 Oktober.{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=298}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=114}} Sawetara iku kabar ngenani wong Tionghoa sing arep matèni lan mrawasa wong pribumi wiwit nyebar ing ètnis liya, uga batur tukon saka [[Bali]] lan [[Sulawesi]] sarta prajurit [[Suku Bugis\|Bugis]] lan [[Suku Bali\|Bali]].{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=297}}{{sfn\|Setiono\|2008\|pp=114–116}} Kanggo nyegah kadadéan iku, golongan-golongan ètnis liya wiwit ngobong omah-omahé wong Tionghoa ing Kali Besar. Banjur serangan saka Walanda marang wong Tionghoa ing Batavia. Pulitikus Walanda sing anti-kolonis [[Wolter Robert van Hoëvell\|W.R. van Hoëvell]] nulis yèn "wong wadon sing lagi ngandhut lan nyusoni, bocah cilik, lan pria gaek mèlu ing serangan. Tahanan dibanté kaya domba."{{efn\|Asli: "... ''Zwangere vrouwen, zoogende moeders, argelooze kinderen, bevende grijsaards worden door het zwaard geveld. Den weerloozen gevangenen wordt als schapen de keel afgesneden''").{{sfn\|van Hoëvell\|1840\|p=485}}}} Wadyabala pimpinané Letnan Hermanus van Suchtelen lan Kaptèn Jan van Oosten, serdhadhu Walanda sing slamet saka serangan ing serangan di Tanah Abang, mara menyang pacinan: Suchtelen lan widyabalané mara menyang pasar manuk, déné widyabalané van Oosten ing pos cedhak kanal.{{sfn\|van Hoëvell\|1840\|p=486}} Jam lima sore, serdadu Walanda mulai nembak meriem ing omah-omahé wong Tionghoa, saéngga omah-omah padha kobong.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=117}}{{sfn\|Hall\|1981\|p=357}} Wong Tionghoa padha mati nalika metu saka ngomah la nana uga sing bunuh diri. Sing bisa tekan kanal dipateni widyabala Walanda sing ngenteni ing prau cilik. {{sfn\|Setiono\|2008\|p=117}} sawetara prajurit Walanda sing liya mondar-mandir ing omah-omah sing kobong, nggoleki lan matèni wong Tionghoa sing isih urip. {{sfn\|van Hoëvell\|1840\|p=485}} Kadadean iku banjur nyebar ing kabèh wewengkon Batavia. {{sfn\|Setiono\|2008\|p=117}} Ésuké kakerasan mau nyebar, lan pasièn Tionghoa ing salah sawijining Rumah Sakit digawa metu lan dipateni.{{sfn\|Setiono\|2008\|pp=118–119}} Usaha kanggo nglereni kobongan ing Kali Besar during kasil, kobongan iku malah tambah ndadra, lan lagi mati tanggal 12 Oktober. {{sfn\|van Hoëvell\|1840\|pp=489–491}} Sawetara iku, ~~kelompok~~golongan sing jumlahe 800 widyabala Walanda lan 2.000 wong pribumi nyerbu Kampung Gading Melati, ana ing kana ana wong Tionghoa sing umpetan, pimpinané ya iku Khe Pandjang.{{efn\|Jenengé dieja béda-béda ing manéka warna sumber, ya iku Khe Pandjang, Que Pandjang, Si Pandjang, atau Sie Pan Djiang.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=235}}{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=301}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=135}} Setiono nyebutaké jeneng asliné Oie Panko.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=135}}}} Nanging sanajan warga Tionghoa ngungsi ing wewengkon [[Paninggaran, Pekalongan\|Paninggaran]], warag Tionghoa uga diusir déning widyabala Walanda. Sekitar 450 wong Walanda lan 800 wong Tionghoa sing dadi kurban ing ontran-ontran iku.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=235}} === Prastawa manèh === [[Gambar:Chinezenmoord Van Stolk.jpg\|thumb\|left\|200px\|Tahanan Tionghoa dipateni wadyabala Walanda tanggal 10 Oktober 1740.]] Tanggal 11Oktober, Valckenier ngakon opsir-opsir Walanda kanggo nglèrènaké jarah rayah, nanging ora kasil. {{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=300}} Ngesuké Dhéwan Hindhia nemtokaké yèn saben wong sing nggawa ndas wong Tionghoa arep diregani rong [[dukat]]; iku mau gawé mancing wong suku liya supaya mèlu mbantai wong Tionghoa.{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=300}} Akibaté, wong Tionghoa sing slamet saka serangan kapisan mulai digoleki “bandit” sing kepengen marang hadiahé.{{sfn\|Setiono\|2008\|pp=118–119}} Panguwasa Walanda lan golongan pribumi bareng-bareng ing Batavia; [[grenadir]] Bugis lan Bali sing dikirim kanggo nguwataké prajurit Walanda tanggal 14 Oktober.{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=300}} Tanggal 22 Oktober, Valckenier mrentahke supaya pambantéan dilereni. {{sfn\|Setiono\|2008\|pp=118–119}} Ing surat sing isiné kesalahan kabèh saka wong Tionghoa nalika ontran-ontran ing Batavia, dhèwèké ngajak wong Tionghoa damai, kajaba pamimpin pamberontakan, dhèwèke ngajokaké pangaji 500 [[rijksdaalder]] kanggo saben pemimpin sing dipatèni.{{sfn\|van Hoëvell\|1840\|pp=493–496}} Ing pinggiran kutha ontran-ontran cilik isih ana antarané wong Tiongha lan widyabala Walanda. Tanggal 28 Oktober, sawisé rong minggu, ontran-ontran cilik mau kadadéan, 500 wong Tionghoa mangkat ing Cadouwang (saiki [[Angke, Tambora, Jakarta Barat\|Angke]]), nanging diusir déning [[kavaleri]] sing pimpinané ''Ridmeester'' Christoffel Moll sarta Kornet Daniel Chits lan Pieter Donker. Ngesuké kavaleri iku, sing anggotané 1.594 widyabala Walanda lan pribumi iku nyedhaki markasé wong Tionghoa ing Pabrik Gula Salapadjang. Ana ing kana widyabala Walnda iku ngumpul ing alas, banjur ngobong Pabrik sing isiné wong Tionghoa; salah sawijiné pabrik liya ing Boedjong Renje diobong déning widyabala Walanda liyané. {{sfn\|van Hoëvell\|1840\|pp=503–506}} Amarga wedi karo widyabala Walanda wong-wong Tionghoa ngungsi ing pabrik gula ing Kampung ~~Melayu~~Malayu, sing kira-kira patang jam saka Salapadjang; nanging markas iki banjur diobong Walanda kanthi pimpinan Kapten Jan George Crummel. Sawisé ngalahaké wong Tionghoa, wadyabala Walanda bali menyang Batavia.{{sfn\|van Hoëvell\|1840\|pp=506–507}}Sauntara iku, wong Tionghoa dikurung, 3.000 prajurit saka [[Kasultanan Banten]], mlayu ngétan nuruti pasisir lor tanah Jawa;{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=270}} 30 Oktober ana lapuran manawa wong Tionghoa wis ngliwati Tangerang. {{sfn\|van Hoëvell\|1840\|pp=506–507}} Préntah kanggo gencatan senjata tekan marang Crummel tanggal 2 November. Dheweké lan widyabalané bali menyang Batavia sawisé 50 wong sing njaga ing Cadouwang. Nalika Crummel teka ing Batavia, wis ora ana manèèh pamberontak Tionghoa sing ana ing njaba tembok.{{sfn\|van Hoëvell\|1840\|pp=506–508}} Penjarahan banjur kadadéan tekan tangga; 28 November lan widyabala pribumi bébas tugas akir November{{sfn\|Dharmowijono\|2009\|p=300}}

Gègèr Pacinan: Béda antara owahan