Basa Sangsekerta: Béda antara owahan

'''Basa Sangsekerta''' utawa '''Basabasa Sangsekarta''' (''saṃskṛtam'' <!--[sə̃skɹ̩t̪əm]-->, asliné संस्कृता वाक् saṃskṛtā vāk, "basa rinengga") iku salah sijining [[basa]] [[basa Indo-Eropah|Indo-Eropah]] sing lawas dhéwé lan isih disinaoni. Sejarahé kalebu sing dawa dhéwé, tèks paling tuwa ing basa iki, ''[[Rgwéda]]'' dianggit ing watara taun 1500 SM.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/268173/Hittite-language Encyclopaedia Britannica, diaksès tanggal 9 April 2011]</ref> Basabasa Indo-Eropah liyané sing bisa nandhingi 'umuré' basa iki saka rumpun basa Indo-Eropah namung [[basa Hitit]].<ref>Dokumèn ing basa Hitit luwih tuwa tinimbang tèks Basabasa Sangskerta sing tuwa dhéwé: [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/268173/Hittite-language ''Encyclopaedia Britannica'' diakses tanggal 9 April 2011]</ref> Basabasa SangskretaSangsekerta iku basa suci utama agama Hindu lan Buddha.<ref>Basabasa suci liya agama Buddha iku [[Basabasa Pali]].[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/439818/Pali-language ''Encyclopaedia Britannica'']</ref> Saiki basa iki kalebu salah siji saka 22 basa resmi ing India. Banjur ing nagara bagéyan [[Uttarakhand]].

Basabasa SangskretaSangsekerta Klasik iku basa sing wis dibakokaké déning [[Panini|Pāṇini]], ing layang paramasastrané ing watara [[abad kaping 4 SM]]. Posisi basa iki ing anak bawana [[India]] lan [[Asia Kidul]] Wétan mèmper karo posisi [[Basabasa Latin]] lan [[Basabasa Yunani|Yunani]] ing [[Eropah]] minangka Basabasa Klasik. Basa SangskretaSangsekerta ndarbèni pangaribawa sing gedhé marang sabagéyan gedhé basa ing anak bawana [[India]] lan uga ing [[Asia Kidul Wétan]].

Basabasa SangskretaSangsekerta saka mangsa pra-klasik diarani Basabasa SangskretaSangsekerta Wéda. Basa iki sing dienggo ngripta ''[[Rgwéda]]'' lan mbokmenawa wis dienggo wiwit taun 1500 SM.

Tembung SangskretaSangsekerta, ing basa SangskretaSangsekerta ''Saṃskrtabhāsa'' tegesé basa sing sampurna. Tembung kriya sifat ''sáṃskṛta-'' bisa dipertal minangka "rinoncé, ginawé, dibentuk sacara jangkep, alus, apik, éndah". Tembung iki turunan saka tembung ''wod'' ''saṃ-skar-'' "ndokok bareng, ngripta, nyepakaké, nyiapaké, nyedyakaké" <ref>"to put together, compose, arrange, prepare", miturut Monier-Williams (1899:1120)</ref> kamangka ''saṃ-'' tegesé "bareng, padha" (kaya ing basa Jawa ''sami'') lan ''(s)kar-'' "makarya, nggawé".

Tembung iki sacara umum tegesé "digawé rampung, paripurna, bubar" lan bisa ditemokaké ing [[Rgwéda]]. Banjur ing [[Basabasa Wéda]] minangka tembung aran nétral ''saṃskṛtám'', iku tegesé uga "préparasi, papan sing disiapaké" lan dadi "papan ritus sing katutup, papan korban".

Minangka tembung kanggo "basa agung" utawa "basa rinengga", tembung sifaté namung muncul ing Basabasa SangskretaSangsekerta Wiracarita lan Klasik, kayata ing [[Manusmrti]] lan ''[[Mahabharata]]''. Basa sing dirujuk minangka ''saṃskṛta'' utawa "basa budaya" tegesé mesthi basa "suci" lan "adiluhung" lan namung ditrapaké kanggo kaperlon agama lan diskusi ngèlmiah ing India Kuna.

Basabasa SangskretaSangsekerta iku anggota saka sub-rumpun [[Indo-Iran]] saka rumpun basa [[Indo-Eropah]]. Kerabate sing cedhak dhéwé iku basa-basa [[Iran]]: Basabasa [[Persia]] Kuna lan Basabasa ''Avesta''. Sajroning rumpun basa [[Indo-Eropah]] sing luwih amba, Basabasa SangskretaSangsekerta raket karo [[Basabasa Satem|Basabasa-Basabasa Satem]], utamané Basabasa [[Slavik]], [[Baltik]] saha [[Yunani]].

=== Basabasa Wéda ===

Basabasa SangskretaSangsekerta kaya déné sing direkam déning Panini, iku tumuwuh saka Basabasa Wéda. Wiwitané Basabasa Wéda iku ing watara taun 1500-1200 SM. Basa Wéda iku basa sing kanggo nganggit Rgwéda. Para ngèlmuwan biasané mbédakaké Basabasa Wéda saka Basabasa Sangskerta Klasik utawa "Basabasa Panini". Loro-loroné dianggep dialèk sing séjé. Senadyan lorone mèmper, nanging ana sawetara prabédané ngenani [[fonologi]], [[kosakata]], [[paramasastra]] lan [[sintaksis]].

Mangsa Weda iki miturut para pakar dipungkasi nalika kitab [[Upanisad]] kaanggit.<ref>Witzel, Inside the Texts- Beyond the Texts, harvard 1997</ref> Ing watara taun 1000 SM, Basabasa Wéda wis ngalami transisi saka basa ibu dadi basa kapindho.

=== Basabasa SangskretaSangsekerta Klasik ===

Kanggo mèh 2000 taun, ana sawijining tlatah kabudayan tunggal ing Asia Kidul, Tengah, Kidul Wétan lan uga Asia Wétan sing nampa pangaribawané Basabasa SangskretaSangsekerta.<ref name="Pollock 2001 393">Pollock (2001:393)</ref> Korpus Basabasa SangskretaSangsekerta Pasca-Wéda sing gedhé utamané bisa ditemokaké ing wiracarita misuwur Hindu; ''[[Ramayana]]'' lan ''[[Mahabharata]]''. Senadyan mangkana, ing pustaka-pustaka iki uga ana wangun-wangun basa sing séjé saka paramasastrané Panini. Nanging iki dudu déné unsur-unsur pra-Panini. Wangun-wangun iku bisa diarani "inovasi" utawa pangaruh saka [[Basabasa Prakreta]].<ref>Oberlies (2003:xxvii-xxix)</ref>

=== Suruté basa SangskretaSangsekerta ing India ===

[[Gambar:John 3 16 Sanskrit translation grantham script.gif|thumb|Pertalan Alkitab ing Basabasa SangskretaSangsekerta mawa Aksara Grantha saka abab kaping 19]]

Ana sawetara studi sosiolinguistik perkara Basabasa SangskretaSangsekerta lisan sing mènèhi kesan menawa basa iki olèhé dienggo sacara lisan iku cupet lan panuwuhané wis mandeg jaman biyèn.<ref>Hock, H. "Language death phenomena in Sanskrit: Grammatical evidence for attrition in contemporary spoken Sanskrit" in Studies in the Linguistic Sciences v.13 no.2 1983 Dept. of Linguistics, University of Illinois at Urbana-Champaign Dept. of Linguistics</ref>

== Pangaribawa basa SangskretaSangsekerta ing basa Jawa ==

:''Delengen uga: [[Pratélan tembung silihan saka basa SangskretaSangsekerta ing basa Jawa]]''

Basabasa SangskretaSangsekerta ing kala mbiyèn digunakaké kanggo nulis sadurungé [[basa Jawa]] dienggo. Mula saiki akèh banget tetembungan saka basa SangskretaSangsekerta sing kalebu ing kosakata dhasar basa Jawa. Tetembungané iki kaya ta: ''utawa'', ''jala'', ''yuswa'', ''kunci'', ''griya'', ''sirah'' lan sabanjuré.<ref>Poerwadarminta (1953:3)</ref> Ing basa Jawa Kuna, tetembungan SangskretaSangsekerta luwih akèh manèh, miturut Profésor [[Piet Zoetmulder]], kurang luwih separo saka 25.500 èntri ing bausastra Jawa Kunané, iku asalé saka basa SangskretaSangsekerta.<ref>Zoetmulder (1995:xiv)</ref>

Basabasa SangskretaSangsekerta mbédakaké 48 foném.<ref name = "Gonda 1966-9">Gonda (1966:9)</ref> Ana 13 foném vokal lan ana 36 foném konsonan.<ref name="Gonda 1966-9"/> Vokal iku diarani ''svarāḥ'' lan konsonan diarani ''Sparśāḥ''.<ref name = "Haryati 1983-1">Haryati Soebadio (1983:1)</ref>

Ing Basabasa SangskretaSangsekerta ana vokal tunggal, ''a, ā, i, ī, u, ū, ṛ, ḷ'' lan vokal dobel: ''e, ai, o, au''.<ref name="Haryati 1983-1"/> Saliyané iku, ''ṝ'' lan ''ḹ'' sok-sokan uga ditambahaké.<ref>Gonda (1966:2,9)</ref><ref name = "MM36">Monier-Williams (1899:xxxvi)</ref>

Miturut Haryati Soebadio, vokal ing Basabasa SangskretaSangsekerta diucapaké mèmper ing [[Basabasa Indonésia]].<ref name="Haryati 1983-2"/> Sing kudu digatèkaké iku vokal-vokal dawa ā, ī lan ū sing kudu didawakaké pocapané mawa tutuk sing luwih kabuka sithik.<ref name="Haryati 1983-2"/> Banjur ṛ lan ḷ diucapaké ''er'' lan ''el'', kaya ing tembung [[Basabasa Indonésia|Indonésia]] ''b'''er'''main'' lan ''p'''el'''bagai''.<ref name="Haryati 1983-2"/> Ing tradisi Jawa ''ṛ'' biasané dianggep dadi ''re''.<ref>Zoetmulder (1995:xviii-xix)</ref> Miturut Monier-Williams, ''ṛ'' ([[aksara Dewanagari|Déwanagari]] {{Unicode|ऋ}}) diucapaké kaya ing tembung Inggris ''mer'''ri'''ly''.<ref name = "MM36"/> Kamangka ''ṝ'' (Déwanagari {{Unicode|ॠ}}) pocapané mèmper tembung Inggris ''ma'''ri'''ne''.<ref name = "MM36"/> Banjur ''ḷ'' (Déwanagari {{Unicode|ऌ}}) miturut Monier-Williams kudu diucapaké kaya ''reve'''lry'''''.<ref name = "MM36"/> Menawa ''ḹ'' (Déwanagari {{Unicode|ॡ}}) pocapané mèmper sadurungé iki nanging didawakaké uniné.<ref name = "MM36"/>

Ing ngisor iki kapacak konsonan-konsonan Basabasa SangskretaSangsekerta mawa pocapané ing aksara IPA.<ref>http://www.sanskritweb.net/deutsch/ipa_sans.pdf</ref>

Pocapan konsonan SangskretaSangsekerta ora béda karo Basabasa Jawa, utamané konsonan rétroflèks {{Unicode|ṭ}} ({{IPA|[ʈ]}}) lan {{Unicode|ḍ}} ({{IPA|[ɖ]}}).<ref name="Haryati 1983-2">Haryati (1983:2)</ref> Sing kudu digatèkaké yaiku menawa aspira h ing konsonan kh, gh lan sapanjuré kudu diunèkaké.<ref name="Haryati 1983-2"/> Banjur vokal nasal {{Unicode|ṅ}} lan {{Unicode|ṃ}} (''anusvāra'') pocapané mèmper 'ng'.<ref name="Haryati 1983-2"/>

:''Artikel utama: [[Paugeran sandhi ing basa SangskretaSangsekerta]]''

Basabasa SangskretaSangsekerta ndarbèni sistém fonologi sing njlimet ngenani ''[[sandhi]]'' utawa panyambungan antar foném. Ing basa SangskretaSangsekerta sistém iki dibakokaké lan akèh aturané.

[[Gambar:Phrase sanskrit.png|thumb|500px|''Mugi Bathara Siwa ngreksa sedaya siswa basaning para Jawata'' (ukara SangskretaSangsekerta déning [[Kalidasa]]), ing sawetara aksara turunan [[aksara Brahmi|Brahmi]] .]]

Mula-mulané basa SangskretaSangsekerta iku ora ditulis nanging namung diapalaké waé sacara lisan. Tèks katulis kapisan ing rumpun basa Indo-Arya malah dudu basa SangskretaSangsekerta nanging basa Prakreta sing bisa dianggep minangka turunane basa SangskretaSangsekerta. Nalika iki kalaksanan, pilihan aksarane gumantung saka aksara sing dienggo dening juru tulisé. Meh kabeh jenis aksara saka Asia Kidul nate dienggo nulisake basa SangskretaSangsekerta. Ing India, aksara Dewanagari saya akeh dienggo nulisake basa SangskretaSangsekerta wiwit abad kaping 19. Bangsa Eropah nganggo aksara Dewanagari lan Latin kanggo nyithak basa SangskretaSangsekerta.

Tulisan paling tuwa ing India sing dienggo basa Indo-Arya iku diarani [[aksara Brahmi]]. Tulisan iki sing kapisan dienggo nulisake basa SangskretaSangsekerta ing abad 1 SM.<ref name="salomon">Salomon (1998), p. 86</ref> Nalika basa SangskretaSangsekerta ditulisaké, utamané basa kanggo nulis tèks-tèks administrasi, susastra utawa ngèlmiah. Tèks-tèks suci namung dilestarèkaké sacara lisan lan nalika ditulis namung sacara "gelem ora-ora" (miturut salah sawijining komentator) lan nalika ditulis uga wis kalebu jaman mutakir.

Banjur suwe-suwe aksara Brahmi iki dadi tulisan sing séjé-séjé lan akèh ing antarané sing dienggo nulisaké basa SangskretaSangsekerta. Kira-kira sajaman karo aksara Brahmi, aksara Kharosthi dienggo ing tlatah lor kulon India. Banjur ing watara abad kaping 4 nganti abad kaping 8 Masehi, aksara Gupta minangka turunané aksara Brahmi dadi umum dienggo. Saka abad kaping 8 Masehi, aksara Gupta nurunaké aksara Sarada. Aksara Sarada banjur diganti déning aksara Déwanagari wiwit abad kaping 11 nganti 12 mawa tahap-tahap antara kayata aksara Siddham. Ing India sisih wétan, aksara Bengali lan sawisé iku aksara Oriya dienggo. Banjur ing India sisih kidul, papané basa-basa Drawida dipituturaké, [[aksara Pallawa]] lan turunané akèh dienggo nulisaké. Aksara Pallawa iki uga sing bakal nurunake kabèh aksara Nuswantara.

Tulisan ing prasasti SangskretaSangsekerta kapisan saka Nuswantara, asalé saka Pulo Kalimantan lan asalé saka sakiwa tengené abad kaping 4, prasasti iki awujud ''[[yupa]]'' lan sing ngyasa yaiku [[Mulawarman|Prabu Mulawarman]].

Minangka sawijining Basabasa Indo-Eropah, Basabasa SangskretaSangsekerta iku kagolong basa flèksi mèmper [[Basabasa Latin]] utawa [[Basabasa Jerman]]. Nanging béda karo Basabasa Latin, morfologiné luwih amba. Akèh fungsi-fungsi sajroning ukara dituduhaké mawa sufiks utawa imbuhan akir (contoné panggonan, arah, asal, pasif, kapénginan, larangan lan sapanjuré). Amerga Basabasa Sangskerta iku kagolong basa flèksi, mula urutan tetembungan sajroning ukara bisa bébas.<ref>{{citation | last=Staal|first=J.F.|authorlink=Frits Staal | title=Word Order in Sanskrit and Universal Grammar | url=http://books.google.com/?id=VqihQhNkqu4C&pg=PA28&lpg=PA28&dq=free+order | publisher=Springer Science & Business | isbn=9789027705495 | year=1967}}</ref> Senadyan mengkono urutan sing lumrah yaiku urutan [[SOV (linguistik)|SOV]].<ref>{{citation | last=Gillon|first=B.S | date= March 25, 1996 | journal=Indian linguistics | issn=0378-0759 |volume=57 | title=Word order in Classical Sanskrit | url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=2875140 |issue=1–4 | pages=1 }}</ref>

Basabasa SangskretaSangsekerta minangka basa flèksi, nrapaké déklinasi marang tembung aran, tembung sifat, tembung ganti lan tembung sifat-pronominal. Déklinasi dilakokake miturut:

Para pakar saka Donya Kulon mbédakaké 8 kasus ing Basabasa SangskretaSangsekerta, nanging Pāṇini namung mbédakaké 6 ''karaka'' sing cocog karo kasus nominatif, akusatif, datif, instrumèntalis, vokatif, lokatif, lan ablatif.<ref>http://www.chass.utoronto.ca/epc/srb/cyber/man3.html</ref> Déning Pāṇini kasus-kasus iki dipérang kaya mengkéné (Aṣṭadhyayi, I.4.24–54):

Basabasa SangskretaSangsekerta mbédakaké telung werna tembung kriya sing biasa diarani aktif, médial lan pasif.<ref name="Haryati 1983-33">Haryati Soebadio (1983:33)</ref><ref>Gonda (1966:43)</ref> Istilah ing Basabasa SangskretaSangsekerta dhéwé kanggo aktif iku ''parasmaipadam'' lan kanggo médial ''ātmanepadam''.<ref name="Haryati 1983-33"/> ''Paraismapadam'' iku dienggo kanggo wong liya utawa '[[tembung kriya transitif|transitif]]' kamangka ''ātmanepadam'' iku dienggo awaké dhéwé utawa réflèksif.<ref name="Haryati 1983-33"/>

:Artikel utama: ''[[Tembung camboran ing basa SangskretaSangsekerta]]''

Kompositum utawa tembung-tembung camboran ing Basabasa SangskretaSangsekerta akèh banget ditrapaké, utamané sing magepokan karo tembung aran.<ref name = "Haryati 1983-87">Haryati Soebadio (1983:87)</ref> Ing Basabasa Wéda tembung-tembung camboran iki isih prasaja.<ref name = "Haryati 1983-87"/> Nanging sawisé iku utamané para pujangga ''Kāvya'' olèhé nganggo dadi saya ndadra lan tetembungan kaya mengkéné iki bisa dawa banget kasilé.<ref name = "Haryati 1983-87"/> Sacara nomimal tembung majemuk iku wanguné sacara morfologis sajatiné padha waé, mesthi kabangun saka rong tembung aran.<ref name="Gonda 1966-81">Gonda (1966:81)</ref> Nanging rong tembung aran iki bisa dadi bagéyan saka kompositum liyané.<ref name="Gonda 1966-81"/> Saben tembung aran (utawa tembung sipat) ing wujud dhasaré karo unsur pungkasan waé sing didéklinasi miturut kasusé.<ref name = "Haryati 1983-87"/> Miturut Gonda ana lima wangun kompositum, yaiku ''Dvandva'', ''Avyayībhāva'', ''Tatpuruṣa'', ''Karmadhāraya'' lan ''Bahuvrīhi''.<ref>Gonda (1966:82-84)</ref>. Saliyané iku isih ana ''Dvigu''.<ref name = "Monier 504">Monier-Williams (1899:504)</ref>

* [[Basabasa Pali]]

[[Kategori:Basabasa Indo-Arya|SangskretaSangsekerta]]

[[Kategori:Basabasa SangskretaSangsekerta|*]]