Révisi kala 21 Fèbruari 2021 08.39 besut Wirjadisastra (parembugan \| pasumbang) Panata 63.858 suntingan Tanpa ringkesan besutan ← Besutan sadurungé		Révisi kala 21 Fèbruari 2021 09.33 besut wurungaké Wirjadisastra (parembugan \| pasumbang) Panata 63.858 suntingan →‎Pangepunging Semarang lan kalahing Walanda Tenger: Besutan visual Besutan sawisé →
Larik 42: Sapungkuring rajapati gedhèn ing 1 Fèbruari 1741 ing [[Kabupaten Pati\|Pathi]], para kraman Cina sumebar menyang saindenging Jawa pérangan tengah. Wong Jawa mèlu ngéwangi wong Cina ngiras éthok-éthok tawur lumawan wong Cina supaya wong Walanda ngira yèn disengkuyung wong Jawa. Lelakon apus-apusan mau banjur konangan, déné wadyabala Cina wis saya nyedhaki Semarang, mula njalari Visscher ketar-ketir. Kasil ngrebut [[Rembang]], Tanjung, lan [[Jepara]], wadyabala gabungan Cina lan Jawa banjur ngepung Semarang ing Juni 1741. Pangéran Cakraningrat IV saka [[Pulau Madura\|Madura]] awèh wadyabala pitulungan marang Walanda; mula, saka Madura mangulon wadyabalané numpesi saben wong Cina kang dipapag ing sadalan-dalan, déné kasil nglerem kraman ing Jawa pérangan wétan. Ing wekasan 1741, upaya pangepung Semarang kasil teluk awit saka wadyabalané Pakubuwana II mlayu ninggal palagan amarga wadyabala Walanda, saha wadyabala pitulungané, duwé gaman geni kang pinunjul. Rampung Walanda ngayahi kampanye militèr ing 1742, Pakubuwana II mutusaké pasrah lan alihan nyengkuyung Walanda. Mangkonoa, sawatara pangéran Jawa nedya mbanjuraké perang. Mula, ing 6 April putusaning Pakubuwana II ora dianggep para kraman. Kaponakaning Pakubuwana II aran Radèn Mas Garendi banjur didhapuk para kraman minangka sesulihé. Nalika Walanda kasil ngrebut bali kabèh kutha ing pasisir lor Jawa, para kraman ngrangsang kutha krajaning Pakubuwana II ing Kartasura. Jalaran iku, dhèwèké saha kulawargané kapeksa ngungsi. [[Cakraningrat IV]] kasil ngrebut manèh kutha mau ing Dhésèmber 1742, lan ing kawitan 1743 para kraman Cina kang wekasan wis ~~asrah~~pasrah bongkokan. Sabubaring perang, Walanda saya temen anggoné nguwasani Jawa lumantar prajanjèn karo Pakubuwana II. == Jalaran == Larik 72: Sanajan wis kaweling yèn dhèwèké bakal kena bebaya yèn nglawan kumpeni, ing 11 Mei Pakubuwana II meksa njaluk supaya kabèh bupati pasisir janji setya marang dhèwèké.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=143}} Dhèwèké tumindak kang padha marang para warganing karaton ing 13 Mèi.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=143}} Mangkonoa, sawatara pangarep kaya ta Pangéran Ngabèi Loringpasar kang minangka calon sesulihing ratu urut loro, Pangéran Tepasana kakanging {{nowrap\|Pakubuwana II}}, lan ibuné utawa garwaning Amangkurat nulak ananing révolusi; Kaptin Johannes van Velsen minangka résidhèn ing Kartasura kandha marang Visscher yèn Sunan Pakubuwana II wis kasil dibebujuk supaya ora mbaléla,{{sfn\|Setiono\|2008\|p=144}} nanging {{nowrap\|Pakubuwana II}} dadi saya yakin yèn dhèwèké bakal gabung para kraman Cina.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=144}} Ing 23 Mèi, para kraman Cina watara cacah 1.000 metu saka Tanjung lan mangétan ngrangsang pos Juwana kang dijaga 15 prajurit sarta siji pos liyané ing [[Kabupaten Rembang\|Rembang]].{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=272}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=145}}{{sfn\|Hall\|1981\|p=357}} Sanajan résidhèn Walanda lan wong lima liyané kasil mlayu, Walanda nyathet cacah kurban wong kang gedhé sinartan palapuran yèn kanibalisme uga kalakon.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=145}} Résidhèn Demak wis ngrungu kabar angin bab lelakon iku lan uga diancam para kraman Cina cacah 3.000 ing jaba bètèng kutha. Dhèwèké banjur njaluk palilah mundur ing Semarang.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=272}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=145}} Visscher nganggep yèn Demak wigati kanggo ngukuhi Semarang, mula dhèwèké nulak panjaluké résidhèn Demak lan malah ngirimi wadyabala prajurit Nusantara cacah 80 nganti 100 minangka wadyabala pitulungan.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=272}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=145}} Résidhèn Demak wusana kaunduraké ing Semarang lan jejibahan ngukuhi bètèng ~~kapasrahaké~~kaalihaké ing Mertapura.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=272}} Rembang kasil direbut wadyabala Cina ing 27 Juli, déné Jepara direbut patang dina candhaké.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=147}} === Pangepunging Semarang lan kalahing Walanda === Larik 78: Wadyabala Cina saka Tanjung anjog Semarang lan ngepung kutha mau kanthi diéwangi wadyabala kang kawitan kakirim saperlu nglawan wadyabala Cina.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=240}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=145}} Visscher wedi wadyabalané ora cukup, mula dhèwèké njaluk wadyabala pitulungan saka Pakubuwana II.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=145}} Pabukuwana II gelem ngirimi panunggalan artileri, nanging satemené panunggalan mau disedyakaké supaya ngéwangi wadyabala Cina.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=145}} Wadyabala Cina lan Jawa wis anjog bètèng kutha Semarang, lan ing kawitan Juni Visscher ngirim panglurug walesan cacah 46 wong Éropah lan 146 wong Nusantara lan diéwangi wadyabala Jawa kang dirèh Gubernur Semarang aran Dipati Sastrawijaya. Panglurug dikirim marang wadyabala Cina lan Jawa kang kumpul ing jaba Gumuk Bergota.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=272}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=146}} Ing jaba bètèng kutha, wadyabala Jawa sanalika mbaléla sabubaré ngrusak pasokaning artileri, déné wadyabala Nusantara liyané ninggalaké panglurug mau nalika padha adu-arep karo wadyabala Cina.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=272}} Sapungkuré matèni sawatara wadyabala Cina, wadyabala Walanda bali bètèng.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=146}} Ing dina candhaké, Walanda mbeskup kabèh ~~omahé~~omahing wong Cina, kalebu ~~omahé~~omahing Ang Khoo.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=146}} Nalika gaman lan obat mimis ditemu ing omahé, Ang Khoo kandha yèn barang-barang mau minangka turahaning perang sadurungé ing 1718.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=146}} Ora nggugu Ang Khoo, Walanda mbandha dhèwèké lan Yong Khoo, banjur akon supaya padha karanté lan kakethok guluné; Visscher banjur mréntahaké supaya kabèh wong Cina katrapan paukuman pati.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=146}} Ing 14 Juni, Visscher akon supaya omah-~~omahé~~omahing para wong Cina ing jaba bètèng padha kabubrahaké.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=146}} Sanajan wong Cina punjul ing cacah, nanging ora padha mbudidaya lumawan.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=272}} Ing mangsa saya akèhé kraman kalakon ing Jawa pérangan wétan, kumpeni ~~dicedhaki~~ditawani Pangéran {{nowrap\|Cakraningrat IV}} saka [[Pulau Madura\|Madura]] ~~kang nawakaké~~supaya sekuthon kanthi sarat padha nyengkuyung upayané ngadegaké karaton ing laladan mau;{{sfn\|Setiono\|2008\|p=148}} {{nowrap\|Cakraningrat IV}} kang sadurungé minangka bebanthenging Mataram serik marang Pakubuwana II amarga ora diajak rembug perang, mula dhèwèké sedya ~~nindakaké~~nglakoni perang lumawan wadyabalané Pakubuwana II.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|pp=278–280}} Awit Walanda sarujuk, {{nowrap\|Cakraningrat IV}} megat sesambungané karo Mataram lan mbalèkaké garwané (saduluring Pakubuwana II) ing Kartasura.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=241}} Ing dalem sasi Juni lan Juli, wadyabala {{nowrap\|Cakraningrat IV}} mbudidaya numpes kabèh wong Cina, kawiwitan ing Madura banjur ing sauruting Tuban, [[Surabaya]], Jipang, lan Gresik.{{efn\|Sumber-sumber piridan ora nerangkané bab gunggung kurban pati, sanajan ing Gresik diwatara cacahé kurban ana 400 wong.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=241}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=149}}}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=149}} Ing 12 Juli, kabèh wong Cina ing laladan Surabaya lan Gresik wis padha budhal ngungsi utawa dipatèni.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=147}} Ing 9 Juli, Pakubuwana II mréntahaké Pangéran Tepasana lan adhi lanangé supaya katrapan paukuman pati amarga kadakwa minangka telik-sandining Velsen; kulawargané, kalebu anak lananging Tepasana kang isih cilik aran Radèn Mas Garendi, banjur kabuwang adoh.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=288}} Ora watara suwé, ing Juli, Pakubuwana II kanthi blaka nuduhaké panyengkuyungé marang para kraman Cina kanthi nggelar upaya panempuh.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=147}}{{sfn\|Raffles\|1830\|p=241}} Ing 20 Juli, wadyabalané mlebu garningson Walanda ing Kartasura kanthi éthok-éthok ngéwangi nyepakaké pangrangsang marang para wong Cina. Nalika mlebu, wadyabala Jawa banjur nglepasi mimis marang péhak Walanda; sanajan dirangsang dumadakan lan njalari patiné wong telung puluh lima ing pangrangsang kawitan, Walanda kasil bakuh nganti telung minggu.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=241}}{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=280}} Nanging, bareng wadyabala Cina mèlu tawur, garningson iku wusana bubrah, Velsen katrapan ukuman pati, déné wadyabalané kang isih urip kawèwèhan pilihan (utawa kapeksa) mlebu [[Islam]] utawa kaukum pati.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=147}}{{sfn\|Raffles\|1830\|p=241}} Wadyabala Walanda kang milih mlebu Islam banjur katetak, déné wadyabala Jawa banjur padha nyekeli para bocah lan wadon Walanda minangka bandhanganing perang sapungkuré ngukum pati pangareping Walanda.<ref name="Raffles1817">{{cite book\|author=Thomas Stamford Raffles\|title=The History of Java\|url=https://books.google.com/books?id=FOhCAAAAcAAJ&pg=PA218#v=onepage&q&f=false\|year=1817\|pages=218–}}</ref><ref>{{cite book\|title=The History of Java\|url=https://books.google.com/books?id=iWldAAAAcAAJ&pg=PA218\#v=onepage&q&f=false\|year=1817\|pages=218–}}</ref> Ing papan liyá, wadyabalaning Khe Pandjang teluk ing Bekasi banjur gabung karo wadyabala prajurit cacah 1.000 kang dirèh Kaptin Ismail nedya ngrebut [[Tegal, Jawa Tengah\|Tegal]].{{sfn\|Setiono\|2008\|p=147}} Larik 91: Ing kawitan 1742, Pakubuwana II pasrah marang Walanda.{{efn\|Miturut [[Stamford Raffles]], minangka wong lelana lan juru kawidyan saka Britis ing Hindia, Pakubuwana II bokmanawa wedi marang piwalesing Walanda utawa kuwating militèr Cina.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=242}}}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=150}} Ing Maret, wong Walanda cacah pitu kang dilurahi Kaptin Johan Andries Baron van Hohendorff teka ing Kartasura saperlu mutusaké sarat pasrahing Pakubuwana II.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=150}} Sanajan ing kawitan Walanda njaluk Pangéran Loringpasar (minangka pangéran pati kang isih enom), anak lanang pambareping Pangéran Natakusuma, sarta Pangéran Pringgalaya minangka mujangan, Loringpasar disesulih garwaning Amangkurat amarga kang pangéran pati pinuju lara abot tur ora bisa lunga adoh.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=150}} Amarga suthik masrahaké anaké marang Walanda, Natakusuma (kang nalika iku pinuju ngepung Semarang) nindakaké pangrangsang apus-apusan marang wadyabala Cina: para kang lara utawa tatu padha dipatèni, déné sawatara prajurit kang isih bregas diolèhaké mlayu ninggal palagan. Pangajabé supaya tandangé iku katon kaya déné setya marang Walanda.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=242}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=151}} Dhèwèké banjur mangkat Kartasura saperlu mbudidaya nylametaké anaké, nanging para punggawa Walanda ing kana kongkon dhèwèké supaya njaga dalan ngener Demak.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=242}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=151}} Rampung ngulur-ulur wektu, Natakusuma gelem ~~nindakaké~~nandangi lan mangkat Semarang.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=151}} Nanging, nalika ~~tutug ing~~anjog Semarang, dhèwèké dicekel pangareping wadyabala kang anyar aran Hugo Verijsel kanthi pangèstu saka Pakubuwana II.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=281}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=151}} Verijsel banjur ngerigaké prajurit Walanda cacah 300 lan prajurit Nusantara cacah 500 saperlu mbèrèsi laladan ing sakiwa-tengening Kartasura, nanging padha kaendheg ing [[Salatiga]] amarga dirangsang wadyabalaning telung tumenggung; Verijsel banjur mundur Ampèl.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=151}} Amarga wis ~~nindakaké~~ mupakatan karo Walanda, ~~ing~~Pakubuwana 6II ~~April~~ora diakoni para pangéran kang isih tawur lan para kraman Cina ~~ora~~ing ~~ngakoni~~6 ~~Pakubuwana II manèh~~April.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=242}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=156}} Para pangareping para kraman ndhapuk Garendi minangka sunan kang anyar; Garendi banjur nganggo jejuluk Sunan Kuning.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=242}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=156}}{{sfn\|Hall\|1981\|p=358}} Ing 19 Juni, ana pawarta yèn wadyabalaning Natakusuma, kang nalika iku ing bawahing Kyai Mas Yudanagara, wis ~~mangkat~~budhal Kartasura saperlu njumenengaké Sunan Kuning minangka ratu.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=152}} Ing 30 Juni, wadyabala mau wis padha anjog Kartasura bebarengan wadyabalaning Khe Pandjang banjur padha ngrangsang kutha iku.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=152}} Wadyabalaning Pakubuwana II kang cacah 2.000 wong bisa ngukuhi lumawan wadyabala mau, déné Pakubuwana II, kulawargané, lan wong-wong Walanda padha ngungsi sarana jaran lan ~~ngabrangi~~nyabrangi [[Bengawan Solo\|Bangawan Sala]].{{sfn\|Setiono\|2008\|p=153}} Pakubuwana II banjur janji bakal masrahaké laladan pasisir lan ngolèhaké Walanda ngangkat [[patih]] (utawa mantri utama) yèn Walanda ngéwangi dhèwèké ngrebut bali kalungguhané.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=282}} === Balining panguwasaning Walanda === Ing kawitan Juli, Verijsel ngerigaké prajurit Ambon cacah 360, kang dilurahi Kraeng Tanate, saperlu ngéwangi ngukuhi Semarang.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=154}} Ing 21 Juli, Kaptin Gerrit Mom teka saka [[Sulawesi]] mawa prajurit cacah 800 ~~kang~~ minangka wadyabala pitulungan.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=154}} Mom lan Tanate banjur kinon supaya nelukaké Demak kang dijègi para kraman cacah 4.000 wong ing bawahing Singseh minangka jéndral Cina lan Radèn Suryakusuma minangka jéndral Jawa.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=155}} Tawur candhaké kalakon ing dalem sawatara dina lan wusana dimenangaké Walanda.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=155}} Wadyabala Walanda mbanjuraké pangrangsangé menyang Kudus; ing kutha iku, kinira-kira ana prajurit Cina cacah 2.000 kang wis ngentèni tekaning pitulungan saka Kartasura.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=155}} Mawa wadyabala wuwuhan kang dilurahi Ngabèhi Secanegara saka Jepara lan Kaptin Hendrik Brule saka Semarang, Mom lan Tanate kasil ngrebut bali kutha mau tanpa tandhing ing 28 Agustus.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=155}} Awit saka Demak lan Kudus kasil karebut, bupati liyané kang nyengkuyung para kraman wiwit pasrah lan padha dijanjèni Pakubuwana II olèh pangapura.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=154}}{{sfn\|Raffles\|1830\|p=244}} Sekuthoning para kraman Cina lan Jawa, kang wiwit ambyar, panggah ngukuhi Kartasura nganti Dhésèmber 1742, nanging banjur padha katundhung saka kutha iku jalaran pangrangsanging {{nowrap\|Cakraningrat IV}}.{{efn\|Cakraningrat IV ing kawitan mbudidaya ngadegaké karatoné dhéwé lan péngin supaya Pakubuwana II katrapan paukuman pati minangka conto "ratu kang tanpa iman", nanging banjur mulihaké panguwasaning karaton marang Pakubuwana II amarga Walanda ngancam perang.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=242}}{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=282}} Nanging, sesambungan leloroné saya ora apik.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=282}}}}{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=282}}{{sfn\|Setiono\|2008\|p=157}}{{sfn\|Hall\|1981\|p=358}} Sanajan wong Jawa olèh mlayu, wong Cina ~~mung~~ olèh mlayu mung menyang sakiwa-tengening Prambanan awit saka ananing tawur ing Asem.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=244}} Rong sasi candhaké, wong-wong Cina kang diampingi pangarep Jawa aran Pakunegara mbudidaya kukuh, nanging teluk lan kapeksa mlayu menyang pèrènging gumuk ing ~~saturuting~~sauruting pasisir kidul.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=244}} Pambiwara bab pangapura banjur kagiyaraké, déné Singseh pasrah ing Surabaya.{{efn\|Sapungkuré kacekel, Singseh kabuwang ing [[Ceylon Walanda\|Ceylon]] (saiki Sri Lanka) lan ing kana dhèwèké urip nganti tumeka patiné.{{sfn\|Raffles\|1830\|p=242}}}}{{sfn\|Raffles\|1830\|p=244}} == Temahan == Sanajan Walanda mulihaké kalungguhané ing kawitan 1743, Pakubuwana II kapeksa napakasmani siji prajanjèn.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=161}} Dhèwèké kudu masrahaké pangareping kraman cacah loro tur ngalihaké karatoné menyang laladan [[Surakarta\|Sala]].{{sfn\|Raffles\|1830\|p=245}} Prajanjèn mau ngatur yèn Pakubuwana II kudu masrahaké pasisir lor Jawa, Madura, lan Jawa pérangan wétan marang Walanda. Aliya saka iku, Pakubuwana II kudu mbayar 8.600 ton métrik beras minangka bulu bekti saben taun lan nglarang wong Jawa lelayaran ing sajabaning Jawa, Madura, lan [[Bali]].{{sfn\|Setiono\|2008\|p=161}}{{sfn\|Hall\|1981\|p=358}} Pakubuwana II séda ing 1749; dhèwèké kaanggep minangka pangarep kang ora kasuwur tur bisa kukuh mung amarga ~~pangayomaning Walanda~~pangayoming Walanda.{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=282}} Pasulayan panggah ana antaraning wong-wong karaton sapungkuré Pakubuwana II, kang temahané nyigar laladan Mataram dadi rong karaton, ya iku [[Kasunanan Surakarta]] bawahing Pakubuwana III lan Kasultanan Ngayogyakarta bawahing [[Hamengkubuwana I\|Mangkubumi]].{{sfn\|Ricklefs\|1983\|p=282}} Pangéran {{nowrap\|Cakraningrat IV}} ora kaduman laladan utawa panguwasa kang kajanjèkaké tur kasebrataké ing Madura.{{sfn\|Setiono\|2008\|p=161}} Cakraningrat IV ngrasa kacidra banjur gabung ing kraman liya ing 1745; amarga anak lanangé pasrah marang Walanda, {{nowrap\|Cakraningrat IV}} mlayu menyang [[Banjarmasin]] ing [[Kalimantan]], nanging kacekel lan kabuwang ing Pongol Kayun (''Kaap de Goede Hoop'') ing 1746.{{sfn\|Setiono\|2008\|pp=161–162}}

Perang Jawa (1741–1743): Béda antara owahan