Serat Kalatidha

Serat Kalatidha iku sawijining tembang anggitané Ranggawarsita. Isiné prakara pasambatané yèn ing jaman samono wong kudu mèlu-mèlu prakara kang kalebu ala supaya bisa 'maju'. Tembang macapat iki kabèh ing pupuh Sinom lan ana 12 pada gunggungé. Karya sastra iki ditulis kurang luwih taun 1860 Masehi. Kalatidha iku salah siji karya sastra Jawa kang kawentar. Malah nganti saiki isih akèh wong Jawa, mligi kalangan tuwa kang isih apal paling ora sapada tembang iki, yaiku pada kapitu.

Latar wuri

Kalatidha iku dudu karya Rangga Warsita kang paling dawa. Tembang iki mung ana 12 sajeroning metrum Sinom. Kala tidha kanthi barès tegesé "jaman édan", kaya kang ditulis déning Rangga Warsita dhéwé. Kocap kacarita, Rangga Warsita nulis syair iki nalika pangkaté ora diundhakaké kaya kang dikarepaké. Banjur panjenengané gawé generalisasi saka kahanan iki, lan nganggep kanthi umum yèn jaman nalika semana minangka jaman édan lan krisis. Wektu iku Rangga Warsita minangka pujangga karajan ing Kraton Kasunanan Surakarta. Panjenengané iku pujangga panutup utawa "pujangga pungkasan", awit sawisé iku ora ana "pujangga kraton" manèh.

Makna

Tembang Kalatidha bisa dipérang dadi telung pérangan, yaiku: pérangan kapisan wujud pada 1 nganti 6, pérangan kaloro wujud pada 7, lan pérangan katelu wujud pada 8 nganti 12. Pérangan pisanan yaiku mangsa kang miturut Rangga Warsita wujud kaanan tanpa adeg-adeging bebener. Pérangan kaloro isiné katekadan lan mawas dhiri. Pérangan katelu isiné sikap kang tangat marang agama sajeroning masarakat.

Tèks

Pupuh Sinom

Pada 1-6
Mangkya darajating praja
Kawuryan wus sunyaturi
Rurah pangrehing ukara
Karana tanpa palupi
Atilar silastuti
Sujana sarjana kelu
Kalulun kala tidha
Tidhem tandhaning dumadi
Ardayengrat déné karoban rubeda

Ratune ratu utama
Patihe patih linuwih
Pra nayaka tyas raharja
Panekare becik-becik
Paranedene tan dadi
Paliyasing Kala Bendu
Mandar mangkin andadra
Rubeda angrebedi
Béda-béda ardaning wong saknagara

Katetangi tangisira
Sira sang paramengkawi
Kawileting tyas duhkita
Katamen ing ren wirangi
Déning upaya sandi
Sumaruna angrawung
Mangimur manuhara
Met pamrih melik pakolih
Temah suka ing karsa tanpa wiweka

Dasar karoban pawarta
Bebaratun ujar lamis
Pinudya dadya pangarsa
Wekasan malah kawuri
Yan pinikir sayekti
Mundhak apa aneng ngayun
Andhedher kaluputan
Siniraman banyu lali
Lamun tuwuh dadi kekembanging beka

Ujaring panitisastra
Awewarah asung peling
Ing jaman keneng musibat
Wong ambeg jatmika kontit
Mengkono yèn niteni
Pedah apa amituhu
Pawarta lolawara
Mundhuk angreranta ati
Angurbaya angiket cariteng kuna

Keni kinarta darsana
Panglimbang ala lan becik
Sayekti akèh kewala
Lelakon kang dadi tamsil
Masalahing ngaurip
Wahaninira tinemu
Temahan anarima
Mupus pepesthening takdir
Puluh-Puluh anglakoni kaelokan

Pada 7
Amenangi jaman edan
Ewuh aya ing pambudi
Milu edan nora tahan
Yèn tan milu anglakoni
Boya kaduman melik
Kaliren wekasanipun
Ndilalah karsa Allah
Begja-begjane kang lali
Luwih begja kang eling lawan waspada

Pada 8-12
Semono iku bebasan
Padu-padune kepéngin
Enggih mekoten man Doblang
Bener ingkang angarani
Nanging sajeroning batin
Sajatiné nyamut-nyamut
Wis tuwa arep apa
Muhung mahas ing asepi
Supayantuk pangaksamaning Hyang Suksma

Béda lan kang wus santosa
Kinarilah ing Hyang Widhi
Satiba malanganeya
Tan susah ngupaya kasil
Saking mangunah prapti
Pangeran paring pitulung
Marga samaning titah
Rupa sabarang pakolih
Parandene maksih taberi ikhtiyar

Sakadare linakonan
Mung tumindak mara ati
Angger tan dadi prakara
Karana riwayat muni
Ikhtiyar iku yekti
Pamilihing reh rahayu
Sinambi budidaya
Kanthi awas lawan eling
Kanti kaesthi antuka parmaning Suksma

Ya Allah ya Rasulullah
Kang sipat murah lan asih
Mugi-mugi aparinga
Pitulung ingkang martani
Ing alam awal akir
Dumununging gesang ulun
Mangkya sampun awredha
Ing wekasan kadi pundi
Mula mugi wontena pitulung Tuwan

Sageda sabar santosa
Mati sajeroning ngaurip
Kalis ing reh aruraha
Murka angkara sumingkir
Tarlen meleng malat sih
Sanityaseng tyas mematuh
Badharing sapudhendha
Antuk mayar sawatawis
Borong angga sawarga mesi martaya

Serat Kalatidha ing Leiden

Serat Kalatidha misuwur banget nganti tekan kutha Leiden, Walanda. Ing kéné pethikan saka Serat Kalatidha sinurat ing sawijining témbok omah.

• 
  Panorama saka ngarep
• 
  Panorama saka pinggir

Uga pirsanana

• Zaman Édan buku anggitan Kamadjaja kang isiné sawijining analisis tèks iki.

Pranala njaba

• (ing basa Walanda) Situs resmi Serat Kalatidha ing kutha Leiden Archived 2010-04-26 at the Wayback Machine.