Paribasan Jawa
(Kaelih saka Kebo nusu gudel)
Iki wujud pratélan paribasa lan saloka basa Jawa (durung pepak) kang ditata urut abjad. Paribasan iku tetembungan utawa ukara saèmper saloka nanging tegesé wantah, dudu pepindhan. Ana ing pratélan iki paribasan lan saloka digabung dadi siji amrih luwih prasaja.
A
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Adhang-adhang tètèsé embun | Njagakaké barang mung trima saolèh-olèhé |
| Adigang, adigung, adiguna | Aja ngandhelaké kaluwihané dhéwé waé |
| Agama ageming aji | Agama dadi panuntun tingkah laku lan bisa ngatonaké jatining dhiri |
| Aja dumèh | Aja ngagungaké kalungguhan, kasudibyan, utawa kalungguhané |
| Aja golèk wah, mengko dadi owah | Aja mburu marang pandelenganing liyan utawa tumandang kang mung golèk pangaleman |
| Aji godhong garing | Wis ora ana ajiné babar pisan |
| Ajining dhiri dumunung ana ing lathi, ajining raga ana ing busana | Aji pamulyaning (kakurmataning) wong ana ing tutur pangucapé |
| Alon-alon waton kelakon | Aja kesusu, nanging ajeg garap apa kang dadi tanggung jawabé |
| Ambeg parama arta | Ndhisikaké tugas kawajiban kang utama |
| Ana catur mungkur | Ora gelem ngrungokaké rerasan kang ora becik |
| Ana dhaulaté ora ana begjané | Wis arep nemu kabegjan, nanging ora sida |
| Anak polah bapak kepradah | Kalakoné anak iku apa waé kang nanggung wong tuwané |
| Angon mangsa | Golèk wektu kang prayoga kanggo tumindak |
| Angon ulat ngumbar tangan | Nyawang kaanan jalaran arep nyolong utawa tindak culika |
| Asu belang kalung wang | Wong asor nanging sugih |
| Asu gedhé menang kerahé | Wong gedhé lan nduwé panguwasa menang kuwasané |
| Asu marani gepuk | Marani bebaya |
| Asu rebutan balung | Rebutan barang kang sepélé |
| Ati bengkong olèh oncong | Wong kang nduwé niyat ala olèh dalan |
B
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Baladéwa ilang gapitéĪ | Wong kang ilang kaluhurané |
| Banyu pinerang | Pasulayané sadulur mesthi énggal pulihé |
| Bathang lelaku | Lelungan ngliwati panggonan kang mbebayani |
| Bathok bolu isi madu | Wong asor nanging sugih kapinteran |
| Becik katitik, ala katara | Tumandang apa waé mengko bakal bisa mangertèni endi kang becik endi kang ala |
| Belo mèlu saton | Wong bisané mung mèlu-mèlu, ora ngerti kang dikarepaké |
| Bubuk olèh lèng | Wong kang duwé niyat ala olèh dalan |
| Busuk katekuk, pinter kablinger | Wong bodho lan wong pinter padha-padha nemu cilaka |
C
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Canthing jali | Wong kang wis ora bisa diisi manèh pikirané kanggo ngèlmu |
| Cathok gawèl | Ora diajak rembugan, nanging mèlu-mèlu ngrembug |
| Car-cor kaya kurang janganan | Ngomong ceplas-ceplos ora dipikir dhisik |
| Cecak nguntal cagak | Duwé kekarepan kang mokal bisa klakon |
| Cecak nguntal empyak | Gegayuhan kang ora timbang karo kakuwatané |
| Aja cedhak kebo gupak | Pawongan kudu bisa wicaksana anggoné kakancan |
| Cilik lombok ijo | Wong cilik lakone kaya wong gedhé |
| Cincing-cincing meksa klebus | Karepé ngirid nanging malah entèk akèh |
| Criwis cawis | Tansah mbantah préntah nanging sumadhiya nindhakaké |
D
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Dahwèn ati opèn | Nacad nanging arep dimelik dhéwé |
| Datan sisip salugut kolang-kaling pinara sasra | Ora ana bédané babar pisan |
| Dhemit ora ndulit, sétan ora doyan | Tansah ginanjar slamet, ora ana kang ngribedi |
| Désa mawa cara nagara mawa tata | Saben panggonan duwé cara dhéwé-dhéwé |
| Diwehi ati ngrogoh rempela | Nyuwun wis diparingi sithik, nyuwun kang akèh |
| Dom sumuruping banyu | Laku samar utawa meneng-menengan |
| Dudu sanak dudu kadang, yèn mati mèlu kelangan | Sanajan wong liya yèn ana ora kapénaké mèlu ngrasakaké |
| Didhadunga medhot, dipalangana mlumpat | Padha kethikan, kang siji api-api ora ngerti |
| Durung pecus keselak besus | Durung sembada wis kapéngin kang ora-ora |
E
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Éman éman ora kaduman | Karepé ngéman nanging malah ora kaduman dhéwé |
| Emban cindhé emban siladan | Siji lan sijiné ora padha pangrengkuhé (ora adil) |
| Embat-embat celarat | Nyambut gawé klawan ngati-ati banget |
| Emprit abuntut bedhug | Prakara kang sepélé dadi gedhé |
| Endhas gundhul dikepeti | Wis kapénak ditambahi luwih kapénak manèh |
| Enggon welut didoli udhet | Panggoné wong pinter dipamèri kapinteran kang ora sapiraa |
| Entèk jaraké | Wis entèk kasugihané |
| Ésuk dhelé soré témpé | Méncla-ménclé |
G
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Gagak nganggo laring merak | Wong cilik tumindak kaya wong gedhé |
| Gajah alingan suket teki | Lair lan batin ora padha, mesthi bakal katara |
| Gajah elar | Sarwa gedhé lan dhuwur kakarepané |
| Garang garing | Wong sumugih nanging sabeneré kakurangan |
| Gupak puluté ora mangan nangkané | Mèlu rekasa nanging ora mèlu kepénak |
| Gegedhèn empyak kurang cagak | Kagedhèn kakarepan nanging ora kuwawa nandangi |
| Golèk uceng kélangan dheleg | Kapingin olèh kang luwih aji malah kélangan apa kang wis diduwèni |
H
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Harda walépa | Tumindak kang ora patut, ditakoni malah ganti takon |
| Hasta kukila warsa | Pralambang saka wong urip nalika wis tuwa umuré |
| Hèr gung raja manah anung | Wong sugih, pangkaté dhuwur, lembah manah, lan ngurmati sapadha-padha |
| Hèru cakra | Sang raja kang dipercaya ngeculaké rakyaté saka kasangsaran |
| Holopis kuntul baris | Nindakake pagawéyan bebarengan |
| Hyang kalingga surya | Panuntun gedhé kang bisa ngayomi lan misuwur ing bebrayan |
| Hyang Sukma Adiluwih | Kabèh kang ana ing donya iki wis dadi karsané Gusti |
I
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Idu didilat manèh | Narik manèh ukara-ukara kang wis diujaraké |
| Idu geni | Apa kang diujaraké mesthi kedadèn |
| Ilang jaraké kari jailé | Sipat wicaksanané ilang, kari sipat alané |
| Ilang leginé kari ampasé | Wong kang wis ora bisa mènèhi paédah, dilalèkaké jasané |
| Ilang-ilangan endhog siji | Wong tuwa kang wis ora gelem ndhaku anak amarga duraka |
| Ilu-ilu kapiluyu | Wong kang senengé mung mèlu-mèlu |
| Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tut wuri andayani | Pamimpin nalika ana ing ngarep kudu bisa dadi patuladan, nalika ana ing tengah bisa nggatokaké rakyaté, lan nalika ing buri bisa mènèhi panyengkuyung |
| Ing sandhi praléna | Wong kang tumindak wewadi lan grusa-grusu saéngga gawé cilaka wong liya |
| Iwak lumebu wuwu | Wong kang gampang kapusan amarga bodho |
J
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Jail mringkil | Wong kang tumindak ala ora patut didadèkaké kanca |
| Jajah désa milang kori | Wong kang seneng lalungan lan nyawangi akèh papan panggonan |
| Jalma angkara mati murka | Kangèlan amarga nesuné dhéwé |
| Jalma limpad saprapat tamat | Wong kang duwé daya linuwih bisa weruh sadurungé winarah |
| Jamur ing mangsa katiga | Kaanan kang arang kadadèn |
| Jaran karubuhan empyak | Kapok banget |
| Jarit lawas ing sampiran | Duwé kalantipan nanging ora digunakaké |
| Jer basuki mawa béya | Samubarang gegayuhan mbutuhaké wragat |
| Jati katlusuban luyung | Wong-wong apik kang kalebon wong-wong ala kang banjur ngrusak |
| Jiniwit katut | Yèn sadulur sedhih mèlu ngrasa sedhih |
| Jujul wuwul | Prakara kang tambah angèl |
| Jurang growah ora mili | Wong kang mesthi mblénjani janji |
K
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Kacang mangsa ninggal lanjaran | Sipaté anak ora bakal béda adoh karo sipaté wong tuwané |
| Kadang konang | Ngakoni sadulur mung karo kang sugih-sugih |
| Kalah cacak menang cacak | Samubarang pagawéan luwih becik dicoba dhisik bisa lan orané |
| Kandhang langit kemul méga | Wong kang ora duwé omah |
| Katon kaya cempaka sawakul | Tansah disenengi wong akèh |
| Kaya banyu karo lenga | Wong kang ora bisa rukun |
| Kakèhan gludhug kurang udan | Akèh omongé ora ana nyatané |
| Kabanjiran sagara madu | Nemu kabegjan kang gedhé banget |
| Kebat kliwat gancang pincang | Tumindak sarwa kasusu asilé mesthi ora kabeneran |
| Kebo bulé mati sétra | Wong pinter nanging ora ana kang merlokaké |
| Kebo ilang tombok kandhang | Wis kilangan, ngetokaké wragat manèh kanggo nggolèki, malah ora katemu pisan |
| Kebo kabotan sungu | Rekasa marga kakèhan anak |
| Kebo lumumpat ing palang | Ngadili prakara ora nganggo waton |
| Kebo mulih menyang kandhangé | Wong lunga adoh bali menyang omah manèh |
| Kebo nusu gudèl | Wong tuwa jaluk wuruk wong enom |
| Kegedhèn empyak kurang cagak | Kagedhèn kakarepan nanging kurang sembada |
| Kajugrugan gunung menyan | Oleh kabegjan kang gedhé banget |
| Kakudhung welulang macan | Ngapusi nganggo jeneng wong kang diwedèni |
| Kalacak kapathak | Ora bisa mungkir, jalaran wis kabuktèn |
| Kena iwaké aja nganti butheg banyuné | Kang dikarepaké kalakon nanging aja nganti gawé rusak |
| Kencana katon wingka | Sanajan apik nanging ora disenengi |
| Kendel ngringkel | Ngaku kendel tur pinter jebu1 jirih tur bodho |
| Kenès ora èthès | Wong sugih umuk nanging bodho |
| Keplok ora tombok | Wong senengé maido, ora gelem mèlu cawé-cawé |
| Kéré munggah balé | Batur dipek bojo karo bendaran |
| Kéré nemoni malem | Wong kang bedhigasan |
| Kérot ora duwé untu | Duwé kakarepan nanging ora duwé wragat |
| Karubuhan gunung | Wong nemoni kasusahan kang gedhé banget |
| Kasandhung ing rata, kabentus ing tawang | Olèh cilaka kang ora dinyana-nyana |
| Katula-tula katali | Wong kang tansah nandhang sengsara |
| Kethèk saranggon | Kumpulan wong kang tindak ala |
| Kléyang kabur kanginan | Lunga ora karuwan jujugé |
| Klenthing wadhah masin | Angèl ninggal pakulinan tumindak ala |
| Kongsi jambul wanen | Nganti tumekan tuwa banget |
| Krokot ing galeng | Wong kang mlarat banget |
| Kriwikan dadi grojogan | Prakara kang mauné cilik dadi gedhé |
| Kumenthus ora pecus | Seneng umuk nanging ora sembada |
| Kurung munggah lumbung | Wong cilik didadèkaké wong gedhé |
| Kuthuk nggéndhong kemiri | Nganggo kang sarwa apik, liwat dalan kang mbebayani |
| Kutuk marani sunduk | Njarag marani bebaya |
| Kuncung nganti tumeka gelung | Suwé banget anggoné entèni |
L
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Lali karo baruté | |
| Ladhak kacocog eri | |
| Lahang karoban manis | Bagus/ayu rupané tur luhur bebudèné |
| Lambé satumang kari samerang | Dituturi bola-bali meksa ora digugu |
| Lanang kemangi | Wong lanang kang jirih |
| Legan golèk momongan | |
| Lumpuh ngideri jagad | Duwé kakarepan kang mokal katurutan |
M
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Maju tatu mundur ajur | Prakara kang sarwa pakéwuh |
| Matang tuna numbak luput | Tansah luput kabèh panggayuhané |
| Manuk emprit abuntut bedhug | Wong kang senéng gawé prakara alit digedhé-gedhékaké |
| Meneng widara uleran | Katon anteng nanging sajatiné ala atiné |
| Menthung koja kena sembaginé | Rumangsané ngapusi, nanging sajatiné malah kena apus |
| Merangi tatal | Mbalèni pakaryan kang wus rampung |
| Melok nanging aja nyolok | Wong urip aja nganti seneng pamèr |
| Mikul dhuwur, mendhem jero | Bisa njunjung drajaté wong tuwa |
| Mrojol selaning garu | Linuwih (pinunjul ing kawruh) lan langka kang madhani |
| Mulat sarira angrasa wani, rumangsa mèlu andarbèni, wajib mèlu angrukebi | Wani mawas dhiri, rumangsa mèlu nduwé lan njaga apa kang ana |
N
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Nabok nyilih tangan | Tumindak ala kanthi kongkon wong liya |
| Nawu lintang | Tumindak kang angèl dilakoni (tangèh lamun). |
| Nagara mawa tata, désa mawa cara | Sesami manungsa ingkang gesang wonten ing pundi kémawon saged ngurmati dhumateng martabat tiyang sanèsipun |
| Ngagar metu kawul | Ngojok-ojoki supaya dadi pasulayan |
| Ngemut legining gula | Bareng karasa kapénak, lali asalé |
| Nglungguhi klasa gumelar | Wong asor bisa ngalahaké wong luhur (gedhé) nganti gawé kagèt wong akèh |
| Nguyahi banyu sagara | Nglakokaké barang kang ora ana gunané |
| Ngrusak pager ayu | Ngrebut bojoné wong |
| Ngundhuh wohing pakarti | Wong bakal nampa wales apa kang ditindakaké |
| Nguthik-uthik macan dhédhé | Njarag wong kang wis lilih nepsuné |
| Nucuk ngiberaké | Wis disuguh, mulihé nyangking suguhan (brekat) |
| Nututi layangan pedhot | Ngupaya barang sepélé kang wis ilang |
| Nyangoni kawula minggat | Ndandani barang kang pijer rusak |
| Nyunggi lumpang kenthèng | Luwih becik rekasa dhisik, ing tembé mburiné bakal kapénak |
O
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Obor blarak | Pagawéan kang mung grengseng sadhéla waé |
| Opor bèbèk mentas awaké dhéwé | Rampung saka rekadayané dhéwé |
| Ora gonja ora unus | Wong kang ala rupané, atiné uga ala |
| Ora mambu enthong irus | Dudu sanak dudu kadang |
| Ora ana banyu mili mendhuwur | Wataké anak adaté niru wong tuwané |
| Ora ana kukus tanpa geni | Ora ana tundhon tanpa ana larahé |
| Ora tembung ora tawung | Njupuk barangé liyan tanpa kandha dhisik |
| Ora uwur ora sembur | Ora gelem cawé-cawé babar pisan |
| Othak athik gathuk | Nggothak-nggathukaké kaanan kang dumadi saéngga cocog, kamangka durung karuwan ana gayutané |
| Othak athik didudut angèl | Rembugé sajak kapénak bareng ditandangi jebulé angèl |
P
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Pakulinan iku kodrat kang kapindho | Yèn nglakokaké barang tartamtu ora usah dipikir manèh |
| Palang mangan tuwuhan | Wong kang diprecaya malah ngrusak |
| Pitik trondhol diumbar ing padaringan | Wong ala dipasrahi tunggu barang aji |
| Pupur sadurungé benjut | Ngati-ati mumpung durung cilaka |
R
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Rawé-rawé rantas malang-malang putung | Apa-apa kang ngalangi ing patujon kudu dibabad entèk |
| Rebut balung tanpa isi | Regejegan prakara kang sepélé |
| Rindhik asu digitik | Dikongkon nglakoni gawéan kang cocog karo karepé |
S
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Sabaya pati sabaya mukti | Rukun nganti tekaning pati |
| Sadumuk bathuk sanyari bumi | Ajining dhiri lan panggonan bakal dibéla mati-matian |
| Sandhing kebo gupak | |
| Sapa gawé nganggo | Samubarang bakal mènèhi pituwas marang kang nglakoni |
| Sapa sira sapa ingsun | Aja waton ngguroni utawa mréntah wong liya |
| Sapa kang salah bakal sèlèh | Sapa kang salah bakal konangan |
| Sadhakep awé-awé | Marèni tumindak ala nanging isih kapingin tumindak manèh |
| Sembur sembur adus siram siram bayem | Bisa kaleksanan jalaran pandungané wong akèh |
| Sepi ing pamrih ramé ing gawé | Seneng tumindak becik marang wong liya tanpa ngarep-arep piwales |
| Sing bisa rumangsa aja rumangsa bisa | |
| Sugih tanpa bandha, digdaya tanpa aji, nglurug tanpa bala, menang tanpa ngasoraké | Manungsa kang sugih ing budi |
| Sumur golèk timba |
T
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Téga larané ora téga patiné | Téga nglarani, nanging ora téga yèn nganti blai (mati) |
| Tembang rawat-rawat ujaré bakul sinamberawa | Kabar kang durung mesthi bener lan luputé |
| Timun jinara | Prakara gampang banget |
| Timun mungsuh durèn | Wong cilik mungsuh panguwasa |
| Timun wungkuk jaga imbuh | Kanggo jagan yèn ana kurangé |
| Tinggal glanggang colong playu | Kaplayu saka tanggung jawab |
| Tumbak cucukan | Wong kang seneng wadulan |
| Tumbu olèh tutup | Wong kakancan kang cocog banget |
| Tuna sathak bathi sanak | Tuna bandha nanging bathi olèh sadulur |
| Tunggak jarak mrajak tunggak jati mati | Turunané wong cilik dadi wong gedhé, turunané wong gedhé dadi wong cilik |
| Tulung menthung | Ditulungi malah ngrusuhi. |
U
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Ubaya saksi | Wong kang janji sumedya mènèhi kakucah marang saksi |
| Ubut saksi | Wong prekaran tanpa nampik saksi |
| Udan gemblong omahé wong, udan gaplèk omahé dhéwé | Saapik-apiké omahé wong liya isih luwih becik yèn manggon ing omahé dhéwé |
| Ulah semu | Nandukaké pratingkah kang sinamon ing pasemon praèn |
| Ujaring wong pepasaran | Kabar kang ora genah asal usulé karo parané |
| Ula marani gebug | Nemaha marang kacilakan |
| Ulangan cumbon | |
| Ulat madhep ati arép | |
| Ula-ula dawa | |
| Undhaking pawarta sudaning kiriman | |
| Undhaking pawarta sudaning titipan | |
| Undha usuk | |
| Ungak-ungak pager arang | Ngisin-ngisinaké pokal gawéné |
| Unjal angempan | |
| Upaya prabéda | |
| Upaya saksi | |
| Urik klelet candhu tiké | |
| Urun rembug | |
| Urun wudhu | |
| Usung-usung lumbung | |
| Utangé nurut wulu | Wong kang utangé akèh banget |
| Utang lara nyaur lara utang pati nyaur pati | Wong kang arep mbales sakemengé |
| Utang nyaur nyilih ambalèkaké | Wong iku kudu netepi kawajibané |
| Uwot gedebog | Wong kang ngundani kasaguhané awaké dhéwé |
| Uyah kacemplung sagara | Mènèhi wong kang wis sugih |
W
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Wastra bedhah kayu pokah | Wong nandhang tatu, babak kulité, putung balungé (wong ketula-tula uripé) |
| Watra lungsèt ing sampiran | Wong pintèr ora diguroni, wong liya kang ala dipanuti nganti tuwa |
| Wedi rai wani silit | Waniné mung saka mburi, wedi yèn adhep-adhepan |
| Wedhus diumbar ing pakacangan | Wong mlarat dipércaya njaga barang pakarèmané |
| Welas tanpa alis | Arep tetulung (melasi) wong liya nanging malah dadi bilainé |
| Weruh ing grubyug, ora weruh ing rembug | Mèlu-mèlu tumindak nanging ora ngerti kang dikarepaké |
| Wis kebak sundukané | Wong kang akèh banget kaluputané |
| Witing tresna jalaran saka kulina | Bisa dadi tresna amarga kulina |
| Wiwit kuncung nganti gelung | Wiwit cilik nganti gedhé |
| Wong mati ninggal jeneng | |
| Wong wadon cowèk gopèl | Drajating wong wadon kang ora pangaji |
Y
besut| Paribasa | Teges |
|---|---|
| Yitna yuwana léna kena | Wong kang ngati-ati bakal nemu slamet, kang sembrana bakal nemoni cilaka |
| Yiyidan mungging rampadan | Biyèné wong durjana saiki dadi wong kang alim |
| Yoga anyangga yogi | Murid nirokaké piwulangé guru |
| Yuyu rumpung mbarong rongé | Omahé magrong nanging sajatiné mlarat |